Vrijheid in het verschiet

Wie de voorpubliciteit rond Idfa een beetje heeft gevolgd kan het niet zijn ontgaan: dit jaar telt het festival veel werk van filmmaaksters. Meer dan de helft van de documentaires die meedingen naar een prijs is van een vrouw. Zoals artistiek directeur Orwa Nyrabia benadrukte: Idfa zit ‘op het goede spoor’. Toch opent de 32ste editie met een film van een man: Sunless Shadows van de gelauwerde Iraanse regisseur Mehrdad Oskouei. Eerder maakte hij onder meer furore met Nose, Iranian style, over de gigantische opmars van plastische chirurgie in zijn land.

Oskouei is dan wel een man, in zijn films zoomt hij dikwijls in op aansprekende aspecten van vrouwenlevens in Iran, levens die in de ogen van menig westerling volledig worden gedomineerd door enge mannen en godsdienstfanatici. Nee hè, dacht ik, toen ik las waar Sunless Shadows over ging: vijf jonge Iraanse vrouwen in een gesloten jeugdinrichting die medeplichtig zijn aan de moord op een vader, echtgenoot of zwager die hen mishandelde. Nu zelfs Trump-achtige seksisten hun slogans over Iran als ‘rijk van Het Kwaad’ kracht bijzetten met ridderlijke verwijzingen naar gemaltraiteerde vrouwen in zwarte chador, oogde het als een obligaat statement van de moeder aller documentairefestivals om juist deze film in het zonnetje te zetten.

Of er een documentaire van een vrouw is die beter met de eer had kunnen strijken kan ik (nog) niet beoordelen, maar na de eerste minuten van Sunless Shadows was mijn weerzin verdwenen. Aan het woord komt Sara. Vijftien was ze, toen ze meehielp haar zwager te vergiftigen. In de ruimte waarin de meisjes uit Oskoueis film videoboodschappen inspreken, richt zij zich tot de man die zij hielp om te brengen. Haar celgenoten vertellen uitvoerig over de moorden waarvoor zij zijn opgepakt, zegt ze, en over de kwaadaardigheid van hun slachtoffers. ‘Maar ik zeg geen woord over jou.’ Sara wordt verteerd door wroeging. ‘Wat je ook hebt gedaan, wij hadden niet het recht je van het leven te beroven.’

De meeste informatie krijgen we over de pubers die samen met hun moeders hun vaders te grazen namen. Zij zitten straffen uit van zo’n zeven jaar, hun moeders wachten al jaren in een akeligere gevangenis op het moment dat de rechter hun doodstraf effectueert, en hopen dat hun zonen of andere familieleden hen vergeven, waarmee hun terechtstelling van de baan zou zijn. Een van die moeders vertelt over haar angst voor de galg, en voor de harde en eenzame toekomst die voor haar dochter in het verschiet ligt als ze vader- en moederloos haar bestaan moet zien op te pakken. Alles zou ze ervoor over hebben om terug te keren naar de situatie vóór de moord. Het was een hel, maar ze was tenminste samen met haar kinderen. Omgekeerd laat haar dochter in een videoboodschap weten dat ze er alles aan zal doen haar moeder trots te maken, vooral door hard te studeren en daarmee te bewijzen dat haar vader ongelijk had als hij zei dat ze niets waard was.

Stuk voor stuk zijn ze hartbrekend, de meisjes in Sunless Shadows. De film blijft behapbaar omdat het ook gewone tieners zijn die met elkaar een gezinsvervangend tehuis vormen. Soms steunen ze elkaar, soms vliegen ze elkaar in de haren, onder leiding van een juf doen ze ontspanningsoefeningen, en ze knuffelen veel met de jongensbaby van een van hen. Op de binnenplaats van het detentiecentrum frutselen ze met een nest jonge eendjes, spatten ze elkaar gierend van het lachen nat met een tuinslang en spelen ze een potje voetbal. Allemaal zien ze toch ook op tegen de dag dat ze worden vrijgelaten. Een wat ouder meisje dat haar straf heeft uitgezeten komt regelmatig op bezoek. Buiten de gevangenis is het overleven geblazen, ook al omdat alles zo duur is geworden. Een gesprek over de prijs van eieren en brood verwijst impliciet naar de deplorabele economische toestand van Iran.

De scène waarin de meisjes elkaar en zichzelf de maat nemen over de misdaden die ze hebben begaan is pijnlijk en hilarisch tegelijk. Even lijken ze te stranden in de rolbevestigende verwijten waarmee mishandelde vrouwen zichzelf wereldwijd maar al te vaak kastijden. Dan draaien ze zich naar de camera van Oskouei. ‘Het is de schuld van de maatschappij!’ roept een van hen. En: ‘Waarom hebben mannen meer rechten dan vrouwen?’ Hun noodlot verklaren ze echter in de eerste plaats uit de sfeer waarin ze zijn grootgebracht. ‘Oom Mehrdad, je moet onze familie filmen!’

Harde kritiek op de Islamitische Republiek blijft achterwege. Niet voor niets worden de beste hedendaagse Iraanse filmmakers beschouwd als erfgenamen van grote Perzische dichters. Ook Oskouei gebruikt metaforen om zijn betoog reliëf te geven, een gewoonte die lang geleden is ontstaan om censuur en repressie te omzeilen. Wanneer een meisje voor een bezoek aan haar moeder naar de vrouwengevangenis van Rey wordt vervoerd, passeert de auto nadrukkelijk de monumentale Azadi-toren op het Plein van de Vrijheid in Teheran. De duif die wordt losgelaten nadat hij het meisjesverblijf is binnengevlogen, blijft op een gevangenismuur zitten alsof hij ook niet weet wat hij aan moet met zijn herwonnen vrijheid. Een tikkeltje cliché, maar het werkt wel, en het zijn ook dit soort beelden die maken dat Sunless Shadows lang nawerkt. Oskouei doet je niet alleen meeleven met zijn tot wanhoop gedreven Iraanse meisjes. Hij maakte ook een universeel verhaal over vrijheid, gevangenschap, en – verinnerlijkte – onderdrukking.