Niet te gehaast beslissen. Net zoals je autorijlessen neemt voordat je een rijbewijs krijgt, moet je eigenlijk ook huwelijkslessen krijgen’, zegt de huisvader van de Evangelische Omroep Henk Binnendijk.
Wat de huwelijksmoraal betreft kan Binnendijk handenschudden met moraalridder, volksdichter, staatsman en ambtenaar Jacob ‘vadertje’ Cats (1577-1660), de beroemdste en populairste moraaldichter in de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Vooral zijn bundel Houwelijck (‘huwelijk’) was tot diep in de negentiende eeuw een absolute must voor veel mensen en stond, naast de bijbel, bij menigeen op het nachtkastje. ‘Wie trouwen wil moet niet over de ooren verliefd en vurig zijn. Kalm het meisje van allen kant bekijken, bedaart alle voor en tegen overwegen, om dan in vollen nuchterheid den groten stap te doen.’
Recente cijfers van het CBS wijzen aan dat het aantal huwelijken sinds 1991 fiks is gekelderd en dat samenwonenden het huwelijk niet meer als noodzaak zien, wat misschien de teloorgang van de Nederlandse huwelijksmoraal inluidt. In bepaalde christelijke kringen is die huwelijksmoraal echter nog volop aanwezig, zoals bij de heer L.P. Dorenbos, ook wel bekend van zijn felle acties, een aantal jaren geleden, tegen topless zonnende dames op het Scheveningse strand: ‘Het feit dat men zoveel heisa maakt over het toenemend aantal echtscheidingen maakt al duidelijk dat er waarde wordt gehecht aan huwelijkstrouw. Ik zou dan ook willen spreken van de moraal van het huwelijk. Het huwelijk bestaat per definitie en brengt verplichtingen met zich mee - dat is haar moraal. Nee, het homohuwelijk is geen huwelijk. Een huwelijk is tussen man en vrouw.’
Het huwelijksbeleid is volgens Cats van groot belang, daar hangt de rust van ieder gezin vanaf. Een groot deel van alle onheil in de wereld mag worden toegeschreven aan ‘kwalijke huwelijksgebruiken’. Het huisgezin draagt de maatschappij, aldus Cats. Houwelijck is een moralistische bundel vol nuchtere levenswijsheid en handige tips, gedragen door een sterk zedelijk-religieus ideaal.
HANS LUIJTEN, onlangs gepromoveerd aan de Universiteit van Utrecht op Cats’ debuut Sinne- en minnebeelden: ‘Cats’ hele oeuvre is doorspekt met de christelijke huwelijksmoraal, dat is helemaal niet typisch Cats, dat deed hij in navolging van Erasmus. Het unieke aan hem is dat hij het aanschouwelijk maakt. Hij wilde gewoon een betere christelijke samenleving en verwijst dan naar de bijbel, zoals christenen vandaag de dag ook nog doen.‘
Cats’ populariteit was vooral te danken aan de wijze waarop hij dichtte. Vóór alles was Cats moralist en didacticus en wilde hij de lezer onderhouden door middel van de illustraties (emblemata) die Adriaan van de Venne naast zijn eigen leerdichten en verhaaltjes met moraaltjes tekende. Door deze dichtvorm kreeg de kijker dus een voor hem herkenbare voorstelling voorgespiegeld, die vaak om te lachen was, maar waarvan hij ook moest leren. Historici zijn Cats eeuwig dankbaar voor de unieke emblemata en gedichten, doordat hij het dagelijks leven in de zeventiende eeuw bijna levensecht liet zien. Cats was kind van zijn tijd en begreep uitermate goed wat er in het burgermansbrein woelde.
Toch beweren critici wel dat Cats dit zo goed begreep doordat hij bij zichzelf ook een strijd bespeurde tussen zinnen en geest, een strijd die hij van zich af wilde schrijven, iets wat hij ook heeft toegegeven. Het feit dat Cats op middelbare leeftijd zijn huwelijksboek schreef, ondersteunt die theorie. EO-man Henk Binnendijk kan zich daar wel in vinden: ‘Trouwen is lijden, maar scheiden ook. Het is een voortdurend gevecht. Je moet ervoor strijden. Ik kies voor lijden binnen het huwelijk. Als het echt niet meer gaat, tsja dan gaat het niet. Maar als een vrouw zegt: “ik voel niets meer”, dan denk ik: “doe je best maar, boor een andere bron aan, je hebt het beloofd.”(’
DE HOOFDREGEL van Cats is dat man en vrouw alle problemen aankunnen als zij elkaar maar respecteren en genegenheid voor elkaar voelen. Nooit trouwen om het geld, zegt Cats, maar ook niet te veel naar het uiterlijk schoon kijken: ‘Beter bij een uil gezeten, dan met een valk gevlogen.’ Het vermijden van boosheid en onenigheid staat voorop in Cats’ ideale huwelijk. Alles moet worden gedaan om de goede vrede te bewaren. ‘Komt de man een uurtje blij thuis, een kwellig wijf stoot vaak alle blijdschap om door vinnig huisgekijf.’
De man moet leidsman van zijn vrouw zijn zoals Christus hoofd van zijn gemeente is. Cats veracht de man die zijn vrouw slaat, maar toch mag zij hem niet verlaten; het gebed zal heiligen, is zijn stellige overtuiging. Een goede man, een ideale echtgenoot is een man die ‘pleegt des Heren werk en maakt in huis een kleine kerk’. Hij verdient de kost, moet heersend zijn maar ook weer niet tè, een man die ‘echtelijke vreugde en pijn, sluit tussen bed en bedgordijn. Een zoet en deftig man die lieven en die heersen kan.’
De vrouw moet verstandig zwijgen en de man opvrolijken als hij humeurig is, want: “t Is in het huis geheel verdraaid, waar ‘t haantje zwijgt en ’t hennetje kraait.’ Zij moet zuinig zijn en nooit schulden maken. Niet de hele dag op een warme stoof zitten te suffen, maar ook niet constant aan het poetsen zijn, want dat maakt het huis er niet gezelliger op. Als de man afwezig is, ontvangt zij geen gasten en zeker niet de vriend van haar man. Ze mag niet uitgaan, geen geschenken aannemen en ze moet eenvoudig eten. Keert hij terug, dan moet zij hem hartelijk verwelkomen en vriendelijk vragen naar zijn gezondheid en zijn reis en een heerlijk maal bereiden. De vrouw moet verre blijven van ‘onkuise vrouwen’, ‘geile schilderijen’, ‘wulpse redevoeringen’, ‘onkuise vuile boeken’ en van nachtgezelschappen een afkeer hebben.
‘Niet naar geile schilderijen kijken?’ Ellen van der Gang van de Amsterdamse vrouwenseksshop Female & Partners - het vroegere Male & Female - lacht hard. ‘Nou, hier komen heel veel getrouwde vrouwen om erotische lingerie of vibrators te kopen. Dat zijn vaak zelfstandige vrouwen die hun man eens willen verrassen. Het is prachtig om te zien hoe een vrouw hier in de paskamer verandert. Laatst kwam er een man naar ons toe: ’‘Wat heb je met m'n vrouw gedaan? fantastisch!” Maar ja, dat doen die vrouwen zelf.’
Dorenbos moet daar allemaal niets van hebben: ‘Tegenwoordig worden wij vergiftigd met de illusie van seksuele vrijheid. Bijvoorbeeld door die pornografische H&M-reclames. Ik krijg regelmatig mensen op bezoek die verslaafd zijn aan porno, en ik kan wel zeggen dat zo'n verslaving erger is dan een methadonverslaving.’
Een reine bruid, dat is Cats’ ideaal. Voor meisjes breekt de paartijd op hun eenentwintigste levensjaar aan, voor de heren op hun achtentwintigste. Toeschietelijke en onzedelijk geklede meisjes zijn niet oké. Vader Cats verlangt van jongens en meisjes dat zij zich netjes gedragen. Vooral de maagden moeten goed hun maagdenvlies bewaken: ‘Gij wenscht ge niet te zijn bespot, houdt staag uw tuintje op slot. Is eenig ding ter wereld teer, het is de lof van maagdeneer. Een vrijster dient te zijn beducht, te komen in een kwaad gerucht.’
Ook hier kan Binnendijk het alleen maar grondig mee eens zijn: ‘Wachten met de seks, daar word je ook als man hard van. De man moet zich dingen ontzeggen, een gevecht leveren. Dat is goed voor later in het huwelijk, als de rozegeur en maneschijn ervan af is. Want die gáát ervan af.’
Dorenbos sluit zich hierbij aan: ‘Seks voor het huwelijk? Liever niet. Maar ja, je kunt je kinderen natuurlijk niet aan de ketting leggen. Bovendien is er nog wel meer dan alleen het lichaam binnen te dringen, om het zo maar te zeggen. Mijn dochters zijn getrouwd en hier gelukkig allen van geschoond gebleven. Zij hebben ook de Here Jezus willen volgen. En als je de Here Jezus maar volgt, dan kom je seksueel goed terecht.’
Dat de vrouwenemancipatie haar werk heeft gedaan, is niet alleen aan de vrouwenseksshops te merken, maar ook aan de echtscheidingsprocedure. Tanja Hordijk, al ruim acht jaar echtscheidingsadvocate te Rotterdam: ‘Wat me opvalt is dat vrouwen sneller de stap zetten. Als ik hier mannen krijg, dan komen ze vaak wat slachtofferig met de papieren aanzetten, in opdracht van de advocaat van de vrouw. Er is natuurlijk ook heel veel veranderd voor vrouwen. Vroeger kwam er bij een scheiding veel schaamte kijken, voor de gemeente, de kerk en de familie. Tegenwoordig is die sociale controle veel minder, vooral in de stad. Er is nu ook veel meer opvang voor gescheiden vrouwen, ze hebben geleerd dat ze voor zichzelf mogen kiezen. Maar vrouwen zien het veelal nog steeds als een persoonlijk falen als ze de echtverbintenis verbreken.’
Twee liefdes tegelijk vindt Cats niet door de beugel kunnen: ‘Zo gij een vuur verdeelt, daar is geen twijfel aan, de brand zal minder zijn, de vlam zal nederslaan.’ Over de gevallen, ontrouwe vrouw oordeelt Cats keihard, zij is een slet en een ‘vuile zeug’. ‘Het dartel venuskind, dat is een menschenplager, het maakt de wangen bleek, de ganschen leden mager, beneemt den zoeten slaap, vermindert etenslust, en maakt aan allen kant de zinnen ongerust.’ Cats waarschuwt tegen te veelvuldig te ongebonden toegeven aan geslachtsdriften, want dat is allemaal verspilling van energie. ‘Al die maar vurig zaad in hunnen akker zaaien, kunnen anders niets dan snoode vruchten maaien.’ Maar van Cats mag je wel van echtelijke seks genieten. ‘Vrijt met een lustig hart, waartoe bedroefde zinnen? Doet als de veldhoen pleegt: dat weet zich vet te minnen.’
Henk Binnendijk is ervan overtuigd dat je door een huwelijk meer zekerheid hebt dat je partner niet zal vreemdgaan. ‘Je denkt dan meer na bij de gevolgen, wat een scheiding allemaal teweeg gaat brengen. Samenwonen vind ik bijvoorbeeld maar niks. Dan houd je de achterdeur nog open. Natuurlijk beloof je elkaar ook trouw, maar wel met het idee: als het niet gaat, dan ben ik weg. Als je trouwt sta je met je rug tegen de muur, het helpt je te vechten en te zeggen: dit is mijn keus en de achterdeur is dicht.’
Trouwt een oude vent met een jonge blom dan is dat ‘ongezond’, maar ‘als een oud en grillig wijf, gaat slapen bij een jeugdig lijf, zoo gaat dit vast, geloof het vrij, er is geen God noch zegen bij.’ Geheel volgens zijn eigen moraal is Cats trouw aan zijn overleden echtgenote gebleven toen hij op zijn drieënvijftigste weduwnaar werd; hij is nooit hertrouwd. Hij heeft zijn zinnen betoomd tot zijn dood op 83-jarige leeftijd. ‘Ik ben nooit het hoerhuis ingegaan, noch heb ik ooit hoerenbrand gebluscht.’ Cats heeft dan ook een goed advies voor mannen in de midlife-crisis die een scheiding overwegen om ervandoor te gaan met een ander: ‘Die vijftig jaren telt en kinderen heeft verworven, dies zeide ik, is het best, dat hij zijn kamer sluit, èn voor gerimpeld vel, èn voor een jonge bruid.’
WAAROM trouwen mensen vandaag de dag eigenlijk nog, als je ook gewoon kunt samenwonen? Dorien Manting van het CBS heeft er onderzoek naar gedaan. Het blijkt dat vooral jongere samenwonenden uiteindelijk vaak toch trouwen, meestal vanwege kinderen. Bij stellen die nooit hebben samengewoond, voert de vanzelfsprekendheid de boventoon en niet het krijgen van kinderen. Het ongehuwd samenwonen wordt over het algemeen als vrijblijvend beschouwd. Velen kunnen zich ook de eerste dag van het samenwonen niet meer herinneren, terwijl een huwelijksdatum nooit wordt vergeten. Hoewel het samenwonen vaak als een soort proefhuwelijk wordt gezien, komen er juist bij die groep stellen die de partner al hebben ‘uitgeprobeerd’ meer echtscheidingen voor.
Tanja Hordijk weet alles van zinkende huwelijksbootjes en de daaruit voortvloeiende ellende: ‘Er wordt heel wat afgehuild door de echtscheidingscliënten. Er komt zoveel schuldgevoel bij kijken, het kost echt ontzettend veel moeite en verdriet. Het is onzin dat er tegenwoordig zo gemakkelijk een echtscheiding zou worden aangevraagd.’ Niettemin neemt volgens het CBS het aantal echtscheidingen toe. Maar dat heeft volgens Ari de Graaf, onderzoeker bij het CBS, ook te maken met de wettelijke wijzigingen die in 1992 de echtscheidingsprocedure versnelden: ‘Het is nu mogelijk geworden om zonder al te veel rompslomp te scheiden.’
Toch hebben stellen die de achterdeur van het begin af aan gesloten hebben gehouden, niet minder relatieproblemen. Vermaande Cats de vrouw nog als zij bij derden ging weeklagen over haar man, Joke Zwagerman is als relatietherapeute van de Riagg altijd de derde persoon: ‘Ach ja, vadertje Cats… Ik moet dan vaak denken aan mijn grootmoeder, die altijd zei: het huwelijk is als een moer en een schroef. Je moet het passend maken. Dat is denk ik wel zo. Ik vind het alleen maar goed als mensen hier komen met zaken waarvan ze zeggen: hier komen we zelf niet uit. Het grootste probleem bij de partners is dat ze niet meer met elkaar kunnen communiceren. Bij ons komen stellen uit alle lagen van de samenleving. Meestal zijn ze zo rond de dertig. Ik heb de indruk dat mensen nu meer dan vijftien jaar geleden, toen ik de praktijk startte, bereid zijn voor hun huwelijk te vechten. Zeker als er kinderen in het spel zijn. Het feit dat we steeds meer aanmeldingen krijgen sterkt me in dat idee.’
Zwagerman vertelt dat alleen al het Riagg in Centrum/Oud-West te Amsterdam in 1996 vierhonderd stellen op de praatstoel had. De therapeuten krijgen te maken met een nieuwe groep, de kinderen van gescheiden ouders die het beter willen doen. Bovendien is er veel veranderd in het huwelijkspatroon. Mannen werken minder, er zijn veel tweeverdieners, veel verschillende culturen en gewoon andere opvattingen over wat een man en wat een vrouw moet doen, aldus Zwagerman.
Ellen van der Gang van seksshop Female & Partners vindt het wel goed dat er aandacht wordt besteed aan de huwelijksmoraal, want een moderne Cats moet toch wel uit een heel ander vaatje tappen: ‘Mensen raken verward door al die veranderende opvattingen. Ze moeten voortdurend hun normen en waarden bijstellen. Er is van alles mogelijk; trio’s, parenclubs, noem maar op. Maar uiteindelijk komen ze toch uit bij de vraag: hoe moet dat nou met trouwen enzo?’