Zijn achterban is meer beducht voor het oprukkende gevaar van ‘Jan Maorijnissen’ en zijn volgelingen. ‘Nederland is in last’, klinkt het. En: ‘Kutland waarin we leven’. ‘Ik heb mijn ticket al geboekt’, grapt een VVD'er tegen zijn vrienden. Een jonge liberaal uit het Brabantse Bakel geeft toe dat hij de winst van de SP eigenlijk erger vindt dan het verlies van de VVD, die uitkomt op 22 zetels. Uit de geschokte reacties in de zaal bij het bekendmaken van de exit-polls rond negen uur blijkt dat hij niet de enige is. Het ‘ooohhh’ klinkt nog luider bij de verdriedubbeling van de SP dan bij het historische verlies van de eigen partij.

Voor Fred Teeven, als nummer zes op de kandidatenlijst zeker van een plek in de Tweede Kamer, is de conclusie helder: ‘We moeten nu maar eens even niet regeren.’ Juist in de oppositie is het makkelijker om zichtbaar te worden voor de kiezers van Wilders. Dat betekent wel dat er andere accenten moeten worden gelegd, vindt de voormalige lijsttrekker van Leefbaar Nederland. ‘We moeten nadenken of het nou weer bij die links-liberale koers blijft.’ Niet dat Rutte te links was, ‘maar er zijn thema’s waar wij ons steviger op moeten profileren, veiligheid bijvoorbeeld, loslopende tbs'ers.’

Veel van die stemmen voor Wilders had de VVD onder leiding van Verdonk wel kunnen krijgen, zo blijkt uit onderzoek. ‘De partij wil Rutte, het land Verdonk’, vat een oudgediende het samen. Toch lijkt van een onmiddellijk aftreden geen sprake. Zelf laat Rutte er geen onduidelijkheid over bestaan. ‘Ik ben er trots op de leider van deze partij te mogen zijn’, zegt hij in zijn speech. De zaal beloont zijn woorden met een lang applaus en scandeert zijn naam.

Maar de voorlopige steun voor Rutte maskeert de existentiële crisis waarin de VVD zich bevindt. Zij is niet langer de vanzelfsprekende politieke uitdrukking van een dominante stroming in de Nederlandse politiek. Hetzelfde geldt overigens voor de PvdA. De sociaal-democratie wordt na deze verkiezingen minstens zo sterk vertegenwoordigd door de SP. Aan de rechterzijde van het spectrum ligt de situatie nog ingewikkelder. De echte, klassieke liberalen zijn verdeeld over diverse partijen - naast de VVD ook D66, GroenLinks, delen van de PvdA en wellicht ook de Partij voor de Dieren. Het liberalisme vormt in ieder geval niet langer de bindende factor op rechts. Die rol kan getuige het reële succes van Wilders en het virtuele succes van Verdonk wél vervuld worden door een mix van conservatisme, xenofobie en afkeer van alles wat links is.

De VVD - en voorlopig naar het lijkt dus ook Rutte - kan in zo'n situatie niet enkel oppositie gaan voeren. Zij moet ofwel keihard werken om het liberalisme ideologisch bij te tanken en zo weer op de politieke kaart te zetten. Of de partij moet kiezen voor een weinig liberale, rechtse rouwdouwerkoers. Met de verkiezing van Rutte boven Verdonk hebben de partij - en bovenal de prominenten - al eerder aangegeven niets in dat laatste te zien. Maar van rustig werken aan de wederopbouw van het klassieke liberalisme kan geen sprake zijn met Verdonk op een tweede plek in de fractie, waarschijnlijk gesterkt door vrachtladingen voorkeursstemmen. Hoe vaak Rutte ook benadrukt hoe ‘ongelofelijk goed’ en ‘ongelofelijk leuk’ het allemaal is, het zal ook in de eerste jaren na deze rampzalige verkiezingsavond niet gezellig worden in de VVD-fractie. De breuk blijft. Daar is zelfs de verenigende afkeer van rood niet tegen opgewassen. Aan het einde van de avond praten partijprominenten - mensen als Opstelten, Nijpels, Nicolaï - voor het podium met elkaar na. In de buurt van de toiletten, in een heel ander deel van de zaal, staat Verdonk met om zich heen haar bodyguards en een kring van hevig knikkende en lachende jongeren.