Om de zoveel weken komen in Moskou enkele tientallen mensen bij elkaar om brieven te schrijven naar degenen die vanwege hun politieke overtuigingen vastzitten. Dergelijke initiatieven ontstonden in de nasleep van de zogeheten Bolotnaja-protestbeweging tegen Vladimir Poetins herverkiezing in 2012. Een keerpunt waarop duidelijk werd dat kritiek niet meer werd gedoogd. Wetten tegen massarellen en geweld tegen de politie werden gebruikt om demonstranten jarenlange celstraffen te geven voor het gooien van een vlaggenstok of waterfles, of zelfs niets – een van de veroordeelden was die dag honderden kilometers van Moskou vandaan op familiebezoek. De meest recente namen op de adressenlijst zitten vast vanwege het ‘discrediteren van het Russische leger’ en ‘nepnieuws’.
Ilja Goesjtsjin zat tweeënhalf jaar vast. Gedurende die tijd, vertelde hij mij na zijn vrijlating, waren brieven, vaak van onbekenden, voor hem een reddingsboei. Vooral de dagelijkse onbenulligheden hielden hem op de been: het was een stormachtige week geweest, er was weer gestrooid met zout tegen de vorst, de bomen stonden in bloei. Want door het kleine venster in zijn cel kon je de lucht nooit goed zien. ‘Op een plek zoals deze verlies je je identiteit’, schreef een ander. ‘Je lost op tussen de muren, vergeet wie je bent.’
Het deed me denken aan Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj van Alexander Solzjenitsyn. Twee keer per jaar mag hoofdpersoon Ivan Sjoechov, als spion verbannen naar een Siberisch strafkamp, naar huis schrijven. De brieven ‘zonken zonder spoor’. Solzjenitsyn, die zelf acht jaar kamp kreeg voor het bekritiseren van Stalin, wist dat de echte straf niet de helse kou was, maar de isolatie.
Mensenrechtenorganisatie Memorial schat dat Rusland, deze maand voorzitter van de VN-Veiligheidsraad, zo’n vijfhonderd politieke gevangenen kent. Anders dan in de Goelag-tijd kunnen ze nu wel brieven ontvangen en terugschrijven. Dat is vooruitgang.
Er wordt ook geschreven naar Masja Moskaljova, een dertienjarige die vorig jaar een anti-oorlogstekening maakte op school. Nu zit ze in een weeshuis, afgesloten van de buitenwereld en haar vader, die op zijn beurt vervolgd wordt onder de discreditatiewet. De dag van een preliminaire zitting in zijn zaak was ik bij de rechtbank in de provinciestad Jefremovo. De zitting was besloten, pers en bezoekers wachtten in een smalle gang. Een lokale vrouw van middelbare leeftijd vertelde dat ze in de jaren zeventig op dezelfde school als Masja dezelfde tekenlerares had. Maar in haar tijd was een dergelijk proces ondenkbaar. De grenzen waren duidelijk. ‘Nu leven we in een land waar de regels elke vijf minuten veranderen’, zei ze boos.
Op 30 maart kreeg ik een bericht op mijn telefoon: Evan Gershkovich, correspondent voor The Wall Street Journal, met wie ik samenwerkte bij The Moscow Times, was opgepakt door de FSB. Hij zou een spion zijn en op ‘heterdaad’ zijn betrapt. Het ene moment eet je samen spicy tofu in een Chinees restaurant genaamd ‘Vriendschap’, het volgende zit je midden in een slechte John le Carré-thriller. Dat een buitenlandse correspondent wordt gearresteerd is sinds het eind van de Koude Oorlog niet voorgekomen.
Waarom Evan? Waarom nu? In de woorden van politicoloog Andrej Kolesnikov: Evans arrestatie is het ‘antwoord op alles’. Op het arrestatiebevel van het ICC. Op de steeds verder escalerende hybride oorlog met Amerika dat Poetin in zijn nieuwe buitenlandbeleid als vijand nummer één bestempelde. Als boodschap naar de eigen bevolking dat men moet oppassen in het contact met buitenlanders. En als boodschap naar westerse correspondenten dat ze geen bijzondere status (meer) genieten en hun werk een oefening in koorddansen is.
Aangezien spionagezaken volledig geheim zijn, weten we niet welke transgressie Evan heeft begaan, als daar al sprake van is. ‘Veel westerse nieuwsbedrijven die onder Stalin verslaggevers naar Moskou stuurden, moeten nu vaststellen dat het Rusland van president Vladimir Poetin te gevaarlijk is om journalistiek te bedrijven’, stelde de The Wall Street Journal vast, alvorens de krant Evans collega uit Moskou terugriep.
De hoop is nu gevestigd op een gevangenenruil met de VS. Maar dat kan pas na een veroordeling – naar verwachting tot twintig jaar cel – en die kan nog vele maanden duren. Voorlopig zit Evan in Lefortovo, de meest afgesloten gevangenis van Rusland. Het enige wat men kan doen is palliatieve zorg bieden. Waaronder: de isolatie tegengaan.
Ik zit achter mijn bureau en schrijf een brief naar Evan in de gevangenis. Ik zou kunnen vragen of hij vanuit zijn cel de lucht kan zien, maar ik weet het antwoord al.