In de nacht van 8 op 9 september braken de eerste branden uit in vluchtelingenkamp Moria. Sindsdien liggen de dertienduizend inwoners, waaronder vierduizend kinderen, in de berm langs de asfaltweg. Normaal zou bij zo’n grote ramp hulp van alle kanten toestromen. De brand verwoestte immers behalve tenten en barakken ook kleren, dekens, voedselvoorraden en kookgelegenheden. Maar de Griekse oproerpolitie blokkeert de weg. Hulpverleners die komen met voedsel, water en medicijnen worden tegengehouden. De dertienduizend mensen leven nu al meer dan een week buiten. ‘Mensen vermageren zienderogen’, noteren journalisten in de krant. ‘Kinderen kijken zielloos voor zich uit.’
De eerste reactie van de meeste Europese leiders en politici na de ramp was er een van medeleven. De ‘verschrikkelijke beelden’ uit kamp Moria dwingen Europa ‘om solidariteit met Griekenland te betonen en de Europese waarden na te leven’, zei de Franse president Emmanuel Macron donderdag. Maar al snel mondden de toezeggingen uit in een gesoebat over minimale aantallen. In Den Haag ging het kabinet na een eerste weigering overstag en besloot honderd ontheemden over te willen nemen, onder wie vijftig alleenstaande kinderen onder de veertien jaar (het is de vraag is of er wel zoveel zijn) en vijftig kwetsbare volwassenen met minderjarige kinderen. Dit gaat echter wel ten koste van honderd andere vluchtelingen die Nederland volgens afspraak uit VN-kampen elders in de wereld zou toelaten.
Andere Europese landen zijn al even terughoudend. Oostenrijk wil niemand overnemen. Tien landen willen samen 406 kinderen opnemen die zonder begeleiding vastzaten in Moria, zo meldde de Duitse minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer de vrijdag na de brand. België, Kroatië, Slovenië, Luxemburg, Portugal en Zwitserland hebben volgens Seehofer toegezegd, Frankrijk wil tussen de honderd en 150 kinderen opnemen, Finland elf. Alleen Duits- land is ruimhartig. De regering wil vijftienhonderd mensen naar Duitsland halen, alhoewel het land eerder zei er niet meer dan honderd tot 150 te willen. De regering stuurt een delegatie naar Griekenland om te kijken wie er kans maken op asiel. Hiermee neemt Duitsland opnieuw een voortrekkersrol binnen Europa op zich.
Maar voorlopig mag er van de Griekse autoriteiten niemand vertrekken. Mensen moeten van de Grieken eerst naar een nieuw, gesloten tentenkamp waar echter maar plaats is voor vijfduizend mensen. De mensen die niet naar het kamp gaan, krijgen geen eten en drinken. ‘Waarom martelen jullie ons zo?’ roept een Afghaanse vrouw tegen de NRC-journaliste ter plekke.
Jarenlang lag het totaal aantal mensen dat in Europa asiel aanvroeg rond de tweehonderdduizend per jaar, volgens cijfers van Eurostat. Het werd mensen weliswaar steeds moeilijker gemaakt hier aan land te komen, maar als ze er eenmaal waren, werden ze redelijk fatsoenlijk behandeld. Nadat in 2011 de burgeroorlog in Syrië was uitgebroken, begon het aantal mensen dat de oorlog ontvluchtte langzaam te stijgen. Met als hoogtepunt 2015, toen 1,2 miljoen mensen in Europa om asiel vroegen. Dat was het omslagpunt. Het beeld dat toen ontstond staat nog steeds op veler netvlies: karavanen van mensen die bepakt en bezakt over lange wegen door de Balkan liepen, hekken omverwierpen, tentenkampen opzetten en massaal asiel aanvroegen in Duitsland en andere westerse EU-landen. Opeens was er een vluchtelingencrisis. Vanaf dat moment leeft het angstbeeld van hordes mensen die Europa belagen. ‘De vluchtelingencrisis was het 9/11 van Europa’, schreef de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev in After Europe (2017).
Nog datzelfde jaar sloten Europa en Turkije de zogenaamde Turkije-deal: Turkije zou vluch telingen tegenhouden aan de grens en kreeg daarvoor zes miljard euro steun uit Brussel voor opvang. Griekenland zou in zogenaamde ‘hot-spots’ op de eilanden de asielverzoeken afhandelen. Afgewezen asielzoekers zouden direct worden teruggestuurd, Syriërs zouden naar Turkije worden gestuurd en de EU zou in ruil daarvoor direct vluchtelingen uit Turkije overnemen, en de EU zou Griekenland ontlasten door erkende asielzoekers te herverdelen over de lidstaten.
In maart 2016 trad de deal in werking. Het aantal mensen dat naar Europa kwam, daalde snel: in 2017 vroegen nog maar zo’n zeshonderdduizend mensen asiel aan en sindsdien schommelt het aantal nieuwe asielzoekers rond dat aantal. Veel politici noemen de deal dan ook graag ‘geslaagd’. Maar behalve dat meer mensen bij de Turkse grens worden tegengehouden, worden de afspraken niet of nauwelijks nageleefd: Europese lidstaten nemen nauwelijks vluchtelingen uit Turkije op, in de Griekse ‘hotspots’ wachten mensen jaren op uitsluitsel en ook vande herverdeling van vluchtelingen vanuit Griekenland is niets terechtgekomen.
Het Europees vluchtelingenbeleid neemt ondertussen steeds grimmiger vormen aan. Aan de Europese buitengrens spelen zich dagelijks menselijke drama’s af. Griekse grenswachters maken zich in toenemende mate schuldig aan illegale push-backs door mensen op vlotjes naar Turkse wateren te trekken, Malta stuurt mensen terug naar Libië waar marteling, afpersing en slavenhandel aan de orde van de dag zijn, in Bosnië en Herzegovina leven mensen in provisorische kampementen en worden ze door de Bosnische politie en inwoners dagelijks opgejaagd, de Kroatische grenspolitie maakt zich op grote schaal schuldig aan illegale push-backs, berovigen en ernstige mishandeling, ook Slovenië en Oostenrijk zetten nu vluchtelingen en migranten illegaal de grens over – ze brengen ze helemaal tot aan Bosnië, dat net buiten de EU ligt.
‘Hotspot’ Moria is het symbool geworden van dit falende en beschamende Europese vluchtelingenbeleid. Er zaten veel te veel mensen, de hygiënische omstandigheden waren belabberd, er was nauwelijks stromend water, er was een tekort aan toiletten en douches, vrijwel alle kinderen en volwassenen leden aan schurft, het was er gevaarlijk – gevechten met messen en verkrachtingen kwamen steeds vaker voor – en sinds de corona-epidemie gold er ook nog een totale lockdown en zaten mensen feitelijk al maanden gevangen. De Griekse asielprocedure duurde zo lang dat mensen jaren moeten wachten voordat ze überhaupt een eerste gesprek met een asielambtenaar krijgen. ‘Het was de hel’, zeggen mensen die hiernaartoe waren gekomen op zoek naar veiligheid.
Europees geld – miljoenen – dat Brussel aan de Griekse overheid gaf ter ondersteuning van de opvang bereikte de vluchtelingen nooit. En ondanks herhaald aandringen van sommige politieke fracties, waaronder die van de Groe- nen onder leiding van Tineke Strik, weigerde de Zweedse Eurocommissaris Ylva Johansson, die samen met de Griekse vicevoorzitter Margaritis Schinas verantwoordelijk is voor asiel en migratie, Griekenland aan te spreken op de mensenrechtenschendingen. Voor EU-lidstaten Kroatië, Slovenië en Oostenrijk geldt hetzelfde.
Europese landen laten zich al jaren door elkaar gijzelen. Zelfs Angela Merkel zegt nu dat ze alleen meer mensen wil opvangen als andere Europese landen dat ook doen. ‘Als overal in Europa bekend wordt dat alle vluchtelingen over wie het nu gaat in Duitsland worden opgenomen, dan krijgen we nooit een Europese oplossing’, zei ze afgelopen maand op een persconferentie naar aanleiding van de ondraaglijke toestanden op de Griekse eilanden. Nationale regeringen laten zich op binnenlands terrein weer gijzelen door rechts-populistische partijen. In Den Haag zijn dat de pvv en Forum voor Democratie die bij elke humanisering van het beleid een opleving van 2015 voorspellen. Zo lijkt iedereen in de ban van de angst en laten zelfs de machtigen zich onmachtig maken.
Uit tal van onderzoeken blijkt echter dat het grootste deel van de Europese bevolking voor humane opvang van vluchtelingen is. In tal van Europese hoofdsteden demonstreerden ook afgelopen weekend weer mensen tegen het huidige beleid; opiniemakers, activisten, maar ook veel politici pleiten voor een humanere oplossing. Vanuit talloze gemeenten, provincies en deelstaten wordt de druk op nationale regeringen opgevoerd. In april dit jaar schreven elf Europese steden een brief aan de Europese instellingen met het voorstel dat ze samen 5500 niet-begeleide kinderen uit de overvolle Griekse kampen wilden opvangen. ‘We are ready to receive them!’ stond in de brief die was ondertekend door de burgemeesters van Amersfoort, Amsterdam, Arnhem, Barcelona, Brugge, Gent, Groningen, Leipzig, Neurenberg, Tilburg en Utrecht. In Nederland hebben zich ondertussen 176 gemeenten aangesloten bij deze zogenaam- de ‘coalitie van welwillenden’. Ook in Duitsland is de druk vanuit de steden en deelstaten op Berlijn groot. Noordrijn-Westfalen bood zelfs aan duizend mensen uit Lesbos te willen opnemen.
Het afgebrande Moria dwingt Europa iets te doen. Op EU-niveau strandde eerder een gezamenlijk plan met alle 28 lidstaten omdat een aantal Oost-Europese landen, onder aanvoering van Hongarije en Polen, weigerde mee te werken aan de herverdeling van vluchtelingen. Toen de Europese Commissie op 1 december vorig jaar aantrad, zei voorzitter Ursula von der Leyen dat een nieuw migratiebeleid een van de topprioriteiten was. Sindsdien reisden de verantwoordelijke Eurocommissarissen Ylva Johansson en Margaritis Schinas alle Europese hoofdsteden af. De presentatie van dit nieuwe plan is al een paar keer uitgesteld, maar eind deze maand zal de commissie de nieuwe voorstellen presenteren.
Het zou een overwinning zijn als de Dublin-verordening uit 2003, die bepaalt dat het eerste EU-land waar iemand voet aan de grond zet verantwoordelijk is voor de asielzoeker en de afhandeling van de asielaanvraag, van tafel ging. Het is al jaren een groot struikelblok voor een gezamenlijk beleid. Door deze regeling dragen met name Italië en Griekenland de grootste last van de opvang van vluchtelingen. Al in 2015 bleek ‘Dublin’ onwerkbaar, maar de andere EU-landen weigeren tot nu toe dit los te laten. Hierdoor lijkt het vluchtelingenvraagstuk een zaak van Italië en Griekenland alleen en niet van heel Europa – wat het natuurlijk wel is.
De enige manier om uit de gijzeling te komen is het samen op te lossen. Juist het grimmige beleid, en de gevolgen daarvan, wakkert angst voor vluchtelingen en migranten aan. Het dehumaniseert hen. Alsof vluchtelingen geen gewone mensen zijn.
Angela Merkel, dit half jaar voorzitter van de EU, stuurt aan op een ‘coalitie van bereidwilligen’ in Europa. Een groep EU-landen die samen mensen uit Moria willen opnemen. Eurocommissaris Johansson liet eerder doorschemeren dat ‘vrijwillige solidariteit een optie is’ in haar nieuwe plan. Ook dat kan duiden op een soort coalitie van bereidwilligen. Op die manier zouden West-Europese landen misschien een humaan en werkbaarder beleid kunnen ontwikkelen, ze zouden samen een blok kunnen vormen, elkaar niet meer af hoeven troeven in strengheid, een grotere vuist kunnen maken naar landen van herkomst over terugkeerafspraken en uit de impasse kunnen komen waar de EU al jaren in zit.
Hopelijk sluit Nederland zich dan hierbij aan en voert het niet de ‘onwillige vijf ’ aan, zoals het eerder de ‘vrekkige vijf’ aanvoerde. Dat zou voor de positie van Nederland binnen de EU slecht zijn, maar vooral ook voor het vertrouwen in de overheid die zegt mensenrechten te eerbiedigen. Als het de EU niet lukt dit Moria-momentum te gebruiken en met een beter Europees vluchtelingenbeleid te komen waarin de ‘Europese waarden’ worden nageleefd, zoals Macron betoogde, zullen de huidige praktijken aan onze buitengrenzen gewoon doorgaan. Het kan altijd nóg erger worden dan het al is – alhoewel de situatie van de dertienduizend mensen bij de vangrail op Lesbos nauwelijks afschuwelijker kan worden.