Want je weet maar nooit

Celia Brayﬁeld

Bestseller: Secrets of Successful WritingFourth Estate (1996), 253 blz., $ 10.23

Stanley Corwin Writing BestsellersFrederick Fell Publishers (2000), 185 blz., $ 11.
Olivia Goldsmith The BestsellerHarpertorch (1996), 704 blz., $ 7.99

Noah Lukeman
The First Five PagesFireside (2002), 197 blz., $ 10.40

Donald Maass
Writing the Breakout NovelWriter’s Digest Books (2002), 260 blz., $ 11.04

Jane Smiley
Thirteen Ways of Looking at the NovelKnopf (2005), 608 blz., $ 24.95

The Writer,
zie www.writermag.com, per nummer $ 5.-

Writer’s Digest,
zie www.writersdigest.com, per nummer $ 5.99

Hoe schrijf je een bestseller

20 tips die je overal tegenkomt

Verhoog de inzet. Schrijf niet over je ouders maar over iemand die van Lodewijk XIV afstamt. Maak de inzet van je boek plausibel.
Laat je held lijden aan grote innerlijke conﬂicten.
Gebruik altijd details, ze geven aan je werk
een universele lading.
Maak je setting zo specialistisch mogelijk: geen vage locaties in een vaag dorp, maar het clubhuis van de Hells Angels of de werkkamer van de koningin.
Ondermijn het zelfvertrouwen van de held, maak hem dus menselijk.
Laat het lot een belangrijke rol spelen.
Creëer buitensporige karakters.
In een verhaal gaat het om conﬂicten.
Karakters moeten transformeren.
Stel karakters op de proef.
Zorg dat lezers van karakters gaan houden.
Vermijd subplots.
Zorg voor een verbluffende titel.

14. Show, don’t tell.

Sluit je niet aan bij de bestaande bestsellertrends, dus geen tovenaarsleerlingen en ontcijferingen van geheime codes.
Begin met een plan en een schema.
Schrijf in volgorde van de hoofdstukken.
Schrijf op vaste tijden.
Zorg voor onverwachte ontwikkelingen.
Suggereer steeds dat de aﬂoop niet goed is.

Zijn er recepten voor bestsellers? Uitgevers en schrijvers houden altijd vol van niet, met als argument dat er veel meer bestsellers zouden zijn als er een recept was. Boekhandelaren waren in dat geval allemaal miljonair, uitgevers voeren op reusachtige jachten langs mediterrane pretpaleizen en schrijvers schreven op hun dooie gemak eens in de tien jaar een nieuwe bestseller. Daar zit veel in natuurlijk. Vandaar misschien dat veel uitgevers de laatste tientallen jaren kiezen voor de vlucht naar voren en voor een grote boekproductie zorgen. Want je weet maar nooit, en dat is dan nog maar een van de vele rationalisaties die bij uitgeverijen over bestsellers circuleren. Niet geschoten is altijd mis, nog zo eentje. Nee heb je en ja kun je krijgen. Waarom zij wel en wij niet? En zo kun je nog een tijdje doorgaan.

Voor de grap vroeg ik mijn uitgever een keer wat ik zou moeten doen om een bestseller te schrijven. Eerst maar eens een mooie vrouw worden, sprak hij ironisch en ook dat is zo’n rationalisatie waarmee uitgevers hun hoop en verwachtingen op de been proberen te houden. Maar ja, als je naar Nederlandse bestsellerauteurs kijkt, valt het met die schoonheid van de schrijvers toch niet helemaal mee.

Er is blijkbaar altijd iets meer aan de hand. Tot ieders verbazing, uiteraard ook van de schrijfster zelf, werd De wetten (1991) van Connie Palmen in Nederland een verwoestende bestseller. Nog steeds is men daar in boekenland niet over uitgepraat. Wat was in godsnaam het bestsellerachtige aan haar boek? Spannend is het niet, ontvoeringen en gedurfde seks ontbreken. Verbluffend literaire hoogstandjes? Vergeet het maar. Het gaat niet over een zoektocht in de Andes naar een moeder, Maria Magdalena speelt er geen rol in en homoseksuele cowboys komen er ook al niet in voor. Het was eerder een eigenwijs boek dan eentje dat op gemakzucht van de lezers inspeelde. Jonge vrouw zoekt een weg in de jungle van opvattingen die ze op haar levenspad tegenkomt. Meer was het niet, kun je daar badinerend over zeggen, maar minder dus ook niet en ineens sloegen de stoppen bij boeklezend Nederland door.

Later bleek dat Palmen in interviews en bij presentaties haar mannetje stond, ze liet zich niet verneuken door al die mediaventjes, barstte op ongebruikelijke momenten in smakelijk lachen uit en hield zich staande als geen ander. Sterker nog, ze bleek het mediacircus tot ieders verbazing naar haar hand te kunnen zetten en genoot zichtbaar en aanstekelijk van haar succes. Misschien scheelde haar mediapresentatie wel, toch begon het echt met haar boek.

Slecht verkopende schrijvers denken daar wel eens anders over, die overtuigen elkaar er graag van dat alles op een complot berust waarin vooral reclamecampagnes en televisiezendtijd een reusachtige rol spelen. Maakte mijn uitgever maar meer reclame voor me, dan zou je eens wat zien! Natuurlijk weten ze in hun hart heel goed dat het zo niet in elkaar zit wanneer ze eind april tegen de lage jaarverkoopcijfers van hun romans aan zitten te kijken. Succes in boekenland zit ’m niet in eerste instantie in mediapresentaties, maar in het boek zelf. Zou je zeggen.

Iets in het boek, maar wat? Of zit het in de koppen van de kopers? Is een bepaald boek ineens geschikt om gekocht te worden? Maar aan welke voorwaarden voldoet het dan? Gaat iedereen ineens per ongeluk hetzelfde boek kopen? Of zit het in het tijdstip van publiceren? In de tijdgeest? Ja, ergens zit het in. Een wirwar van factoren die zeker ook te maken hebben met koopstrategieën van lezers, met koopimpulsen.

Hoe dan ook, ineens beginnen mensen elkaar hetzelfde boek cadeau te doen, waarom weten ze misschien niet. Dit moet je lezen, zeggen ze, het leest lekker weg, het gaat over een jonge vrouw die zich tijdens haar opleiding niet laat kisten door haar professoren, nou zie zelf maar, je kunt erbij lachen en je mag er nog bij denken ook.

Zo’n succesboek zegt weinig, vermoed ik, over het plezier dat mensen er tijdens lezing aan beleven. Bestsellers staan niet garant voor groter leesplezier dan weinigsellers, dat heeft er allemaal niet mee te maken. Lezers van Willem Brakman of Nicolien Mizee beleven wie weet veel meer plezier aan hun boeken dan lezers van bestsellers. Zijn bestsellers dan betere boeken dan weinigsellers? Weer zo’n vraag. Is De DaVinci Code van Dan Brown beter dan Lichtjaren van Stephan Enters? Ik weet zeker van niet, hou ik mezelf graag voor, maar dat eerste verkoopt dus doodgewoon meer. Punt uit. En dat zit ’m ergens in.

Ineens is zo’n bestseller er, als uit het niets, iedereen moet hem lezen, misschien is het wel een ziekte. Zoiets kun je niet van tevoren creëren op de televisie en via reclamecampagnes, al doen uitgeverijen uiteraard wel hun best een vervolgboek van een bestsellerauteur zoveel mogelijk te pushen: zie op dit moment het nieuwe boek van Heleen van Royen. En een nieuw boek van Siebelink zal vast en zeker vergezeld worden van een grote mediacampagne. Maar een bestseller voorspellen van een relatief onbekende auteur blijft lastig tot ondoenlijk, uitgevers tasten in het duister.

Waarom verkocht Hersenschimmen (1984) van Bernlef ineens wel reusachtig goed? En zijn werk tot dan toe niet? Raadsels zijn het. Siebelink schreef de recentste bestseller en weer kijkt iedereen in boekenland er met verbazing naar. Hoe kan het dat zo’n ﬁjnzinnig literair boek van een tot dan toe wel redelijk maar niet geweldig verkopend auteur een bestseller werd? In Knielen op een bed violen geen achtervolgingen, geen seks, geen jacht op een mafﬁabende, geen zoektocht naar een schat in de Andes, geen tovenaarsleerlingen, geen mooie mensen op een terras in Toscane. Wel een beklemmend verslag van een ondergang. Ineens gingen lezers het aan elkaar doorgeven, dat gebeurde gewoonweg, nog voor er erg veel reclame voor gemaakt werd. Dit moet je lezen, dit moet je lezen, het is fantastisch, nee, het gaat niet over mooie jonge mensen, zet je computer nou uit, hou eens op met dat voetballen, dit is waar het om gaat. Er was geen groot mediacircus toen het uitkwam, Siebelink verscheen niet ineens in praatprogramma’s, dat kwam allemaal veel later, maar het boek begon te circuleren en het hield niet meer op. Er gebeurde blijkbaar iets in de koppen van kopers of in het boek zelf en ineens hoorde het tot ieders leesrepertoire. De natte droom van uitgevers en van schrijvers. Probeer het maar eens te verklaren, wie het weet kan bij iedere uitgever direct aan de slag.

Waar succes is, bestaan ook dromen over succes. Succesvol schrijver worden, op de televisie verschijnen met boeiende statements («het is hard werken hoor»), omgaan met Jan Mulder, op het boekenbal interessante mensen ontmoeten. Het is een droom en het hoeft natuurlijk geen droom te blijven. De vraag is dan of je kunt leren schrijven. Bestaat er een recept voor het schrijven van een publicabel boek, of nog mooier: van een bestseller? Een voltijdse hbo-schrijfacademie, zoals je ook kunstacademies hebt, bestaat hier niet. Vroeger had je in Amsterdam de schrijfopleiding ’t Colofon. De opvolger daarvan heet Schrijversvakschool en verzorgt in deeltijd zowel losse cursussen als hele programma’s. Schrijvers als Jan van Aken, Nico Dros, Thomas Rosenboom, Arie Storm en Pim Wiersinga verzorgen er cursussen over bijvoorbeeld plotontwikkeling, spanningsboog en dialogen. Erg overspannen verwachtingen over schrijfsucces en schrijfdromen probeert men hier niet aan de man te brengen, men weet wel beter. Over recepten heeft men het niet. De publicatie van een verhaal in een literair tijdschrift of wie weet een roman is al mooi genoeg.

Nieuw is de cursus literair debuteren die het schrijfagentschap Sebes & Van Gelderen komende april organiseert. Gedurende zes tot acht weken krijg je les in bijvoorbeeld stijl, vorm, genre, plot; de kosten bedragen tussen 1000 en 1250 euro. Ook hier geen overspannen verwachtingen over succes en bestsellers, men doet geen beloftes, zelfs geen vage, over eventueel latere publicatiemogelijkheden. Schrijvers en critici als Thomas Rosenboom, Manon Uphoff en Arjen Fortuin verlenen hun medewerking.

In de Verenigde Staten is men op het gebied van schrijﬂessen veel verder. De meeste Amerikaanse universiteiten en colleges verzorgen vaak uitvoerige programma’s creative writing, bij sommige kun je erin afstuderen. Veel Amerikaanse schrijvers geven dit soort cursussen; schrijven is in Amerika vaak een sterk academisch georganiseerde bezigheid. Bekende jonge Amerikaanse schrijvers als Dave Eggers, Vollmann, Rick Moody en Jonathan Frantzen volgden dit soort cursussen, ze schamen zich daar niet voor, het is de gewoonste zaak van de wereld.Daarnaast bestaat er een in omvang steeds toenemende markt van uitermate aantrekkelijk uitgevoerde boeken en tijdschriften waarin zonder veel omhaal wordt gesproken over hoe je een bestseller («a page turner») in elkaar zet en hoe je een lucratief contract in de wacht kunt slepen bij een vermaarde uitgeverij. Met tips over omgang met de media («bepaal zelf de plaats van je interview»). Vaak geschreven door voormalige bestsellerauteurs of door literaire agenten die hun expertise in de openbaarheid willen brengen. Iedere Barnes & Nobles-winkel, de grootste boekverkoopketen in Amerika, heeft een ruim voorziene afdeling op dit gebied met honderden titels, ik overdrijf niet, die vaak rechtstreeks suggereren onmisbaar te zijn wanneer men aan een bestseller wil beginnen. Vol tips van kenners en voormalige succesauteurs over alles wat je over schrijven zou kunnen en willen weten: de eerste zinnen, de karakteropbouw, het juiste conﬂict, welke boeken tot nu toe altijd succesvol waren, maar ook over de omgang met literaire agenten. Zelfs de mediapresentatie («ga niet in op slechte recensies»), de contractonderhandelingen («wees niet bescheiden») en de uitbating van ﬁlmrechten («informeer goed naar uw gesprekspartner») komen aan bod. Vaak in zeer overzichtelijke boeken, met schema’s, uitvouwbladen en vrolijke tekeningen. Alles volgens het adagium dat je in ieder geval altijd alvast lekker over deze zaken weg kunt dromen en je weet natuurlijk maar nooit.Dit soort boeken heeft titels als: Bestseller, Secrets of Successful Writing; Writing the Break out Novel; Writing Bestsellers; The First Five Pages; A Writer’s Guide to Staying out of the Rejection Pile. Mijn bij dit artikel gevoegde tips voor het schrijven van een bestseller zijn aan boeken als deze ontleend.In Amerika verschijnen op dit gebied bovendien iedere maand twee fraai uitgevoerde tijdschriften, met advertenties en uitnodigingen om aan schrijfcursussen en schrijfwedstrijden mee te doen. Writer’s Digest en The Writer (the essential resource for writers since 1887) zijn allebei informatief tot en met, vol tips en wetenswaardigheden over schrijven in brede zin, dus ook over het schrijven van essays, gedichten en kinderboeken. Met success story’s erin van bestsellerauteurs. Maar ook met informatie over de economie van het boekenbedrijf: wat zijn de nieuwste ontwikkelingen en hoe kun je daar als aanstaand schrijver nu alvast op inspelen? Het februarinummer van Writer’s Digest bevat bijvoorbeeld een lang artikel dat schrijven op iedere leeftijd propageert, het is niet alleen iets van de jeugd. En over hoe je met goede en slechte kritiek om moet gaan (niet te lang gaan lopen tobben).Ook staat er een artikel in van Kelly James-Enger over 10 Dumb Mistakes even Smart Writers Make. Meteen opgezocht natuurlijk, maar helaas behandelt het alleen de fouten die je als leraar creative writing kunt maken (te harde kritiek leveren op de cursisten bijvoorbeeld). Dit blad mikt niet alleen op beginners, maar op een zo breed mogelijk scala aan geïnteresseerden. Amateurs en professionals dus. Er staat een interview in met Jennifer Weiner die blockbuster novels schreef als Good in Bed en Goodnight Nobody. Weiner geeft allerlei tips over karakters en hoe je met succes om moet gaan. Ook bekent ze dat ze blij is met «the unglamorous part of being a writer». Ze beschouwt het als een droombaan waarbij je je niet hoeft aan te kleden en ongestraft in een kofﬁetent in je laptop kunt zitten werken. Het februarinummer van The Writer bevat een interessant inlegboekje dat als titel heeft How to Be a Better Writer, met tips en technieken om je vakmanschap te verbeteren. Zo pleit Arthur Plotnik ervoor je werk hardop te lezen, in ieder geval de zinnen waar het om gaat («key sentences»). Ook geeft hij een lijst gedetailleerde aanwijzingen om je werk te verbeteren. Vermijd bijvoorbeeld negatieve zinsconstructies, schrijf dus niet: «Omdat de uitgever niet besluitvaardig handelde, had het boek geen kans in de grotere boekketens.» Maar schrijf: «Omdat de uitgever aarzelde, viel het boek dood in de boekketens.» Nog zo’n tip: vermijd passieve zinnen zonder speciﬁcaties. Schrijf dus niet: «Het lichaam werd ontdekt in het park, later werd het geïdentiﬁceerd.» Maar schrijf: «Een zwerfster ontdekte het lichaam, de vader van het slachtoffer identiﬁceerde het.»Constance Hale geeft in dezelfde bijlage onder de titel Make it Shine uitvoerig uitgewerkte tips om zinnen meer kracht en glans te geven. Heb het bijvoorbeeld niet over een huis, maar speciﬁceer dat, maak er «bungalow» van, of «eengezinswoning», of «groot huis», of «vervallen huis». Schrijf niet dat er «vogels» overvlogen, maar maak er «eenden» van of «spreeuwen».Beide bladen besteden aandacht aan de schrijfaanpak. Allebei stellen ze aspirant- en gevorderde schrijvers voor om bij zichzelf na te gaan op welke momenten ze werkelijk schrijven. Schrijf voortaan dus op die momenten, ga niet in het wilde weg zomaar wat zitten schrijven, bijvoorbeeld als je denkt dat je er zin in hebt. Ontwikkel een eigen schrijfmodus.Allemaal goede tips natuurlijk. Het zou ﬂauw zijn te beweren dat je niets aan deze boeken en bladen hebt, ze bevatten vaak uitstekende tips, al leveren die uiteindelijk niet erg veel meer op dan een vaag «O ja»-gevoel, of het wanhopige idee dat je dit zelf ook wel had kunnen bedenken. Wel is het verbazingwekkend dat ze allemaal sterk op elkaar lijken en dus steeds dezelfde adviezen geven. Als je een of twee van deze boeken of bladen gelezen hebt, kun je al heel goed weten wat je wel of niet moet doen om niet direct door uitgevers te worden afgewezen.Maar er blijft iets knagen. Zelfs als je je aan alle tips houdt, dreigt er toch nog steeds niets van je boek of verhaal terecht te komen. Je ziet het bij sommige schrijvers die cursussen aan schrijfopleidingen hebben gevolgd. Allemaal hebben ze een mooi conﬂict, bloemrijke zinnen, een goede zoektocht, een interessant karakter, maatschappelijke relevantie ontbreekt niet. Van Joost Zwagerman moet er straatrumoer klinken, ook dit is in het werk opgenomen. Dus veel verschoppelingen met een vervelend gebrek waarmee het niet goed komt. Alles geschreven volgens de richtlijnen van de juiste, krachtige zin, maar toch ontbreekt er iets. Misschien de doorbreking van die richtlijnen. Juist dat tref je aan bij sommige bestsellerauteurs.Neem Dave Eggers’ A Heartbreaking Work of Staggering Genius (2001). Helemaal geschreven tegen alle richtlijnen in: een en al herhaling, zelfmedelijden, vol bizarre taferelen, veel te eigenwijs, zo moet het dus niet zou ik als docent eronder hebben geschreven. Maar ziedaar: een bestseller eerste klas.Of, nog maar een keer, The DaVinci Code van Dan Brown (2002). De plot is te ﬂauw voor woorden, de ontwikkeling volkomen ongeloofwaardig, de achtervolgingen zijn nauwelijks te pruimen, de karaktertekening is tot en met cliché, een einde is er niet eens en de zinnen hebben geen enkele eigen kleur, allemaal op dezelfde dreunende jongensboekentoon geschreven. Veertig miljoen verkocht. «Unputdownable» heet het in het jargon van de reclamecampagne.Olivia Goldsmith schreef in 1996 een lezenswaardige vuistdikke roman (werd een bestseller) over de bestsellerindustrie in Amerika. Vol lekkere scènes over oplichting en bedrog van de grote uitgeverstycoons: hoe ze schrijvers uitbuiten en uitpersen. En het barst van de seks en corruptie, zoals dat in dit soort «blockbusters» hoort. Sodom en Gomorra bij grote uitgeverijen als Random en Knopf. Maar uiteraard gaat haar boek ook over eenzame hardwerkende schrijvers die het uiteindelijk maken. Vol dromen dus over het bereiken van de status van beroemd schrijver. Want daar gaat het allemaal om. Zolang schrijvers de hoge status hebben die ze op dit moment hebben, zullen er richtlijnen blijven bestaan hoe je die status kunt bereiken. Ook al wil je helemaal niet eens een boek schrijven, erover fantaseren geeft al plezier genoeg.Misschien is de tijd zelfs rijp voor een Idols-achtig televisieprogramma voor schrijftalent waarbij de hoofdprijs bestaat uit de publicatie van een boek bij een grote uitgeverij. Dromen kan altijd en je weet maar nooit, dit blijft het uitgangspunt van de voorlichtingsindustrie rondom schrijven. En zo is het natuurlijk ook. Waarom zou je geen boeken lezen waarin de geheimen van het bestsellerschap uit de doeken worden gedaan als je ernaar verlangt schrijver te zijn? Wie weet lees je ineens de gouden tip waar je al jaren op gewacht hebt en zet je je aan het schrijven van een verbluffend mooie roman waar niemand ooit ook maar een moment aan heeft durven denken.