Natuurlijk had de grootste krant van Griekenland Merkel maandag op de voorpagina met een kroon op het hoofd: Merkel de koningin, de monarch van een Duits Europa. Op de verkiezingsavond was dezelfde grap ook in Berlijn te horen, bij een avond van jonge intellectuelen: ‘Ik dacht dat we een republiek waren, maar we hebben nu toch een koningin.’ De jonge toneelschrijfster zei het alsof ze zich er al van tevoren bij had neergelegd: ‘Ach’, vervolgde ze, ‘wij Duitsers verlangen blijkbaar erg naar iets wat steeds hetzelfde blijft.’
Deze verklaring voor het succes van Merkel klinkt makkelijk, maar is niet zonder betekenis. Tenslotte waren er in de Duitse politiek deze keer meer alternatieven dan ooit: Piraten, eurosceptici, liberalen, Groenen – alle hebben ze de afgelopen jaren in peilingen hoge ogen gegooid. De logische binding met één politiek kamp is ook in Duitsland voorbij, de zwevende kiezer is een feit. Maar ondanks deze nieuwe onzekerheid blijkt de keuze niet, zoals in Nederland, op nieuwkomers of protestpartijen te vallen, maar op diegene die er al zit.
‘Sie kennen mich’, was het belangrijkste argument van Merkel aan haar kiezers. Het bleek voldoende. Zelfs bij de allerjongste generatie, zij die alleen Merkel als bondskanselier bewust hebben meegemaakt, was ze het populairst. Het beeld van de gekroonde Angela Merkel zegt dan ook meer dan op het eerste gezicht lijkt. De massale keuze voor haar laat zien, zoals de hoofdredacteur van Die Welt schreef, hoe sterk het Duitse verlangen naar stabiliteit in de huidige Europese crisistijd is. Of zoals vooral de buitenlandse pers massaal kopte: de Duitsers verlangen naar een ‘Mutti’.
Ironisch genoeg is het politieke gevolg van dit verlangen echter behoorlijk radicaal: er is in het Duitse parlement nog slechts één conservatieve partij, de christen-democratische cdu, met bijna de absolute meerderheid. Haar voormalige partner fdp is volledig uit het politieke landschap verbannen. Rondom Merkel cirkelen nu nog drie aangeslagen linkse partijen, inclusief Die Linke als derde macht, een sterk socialistische partij met wortels in Oost-Duitsland.
Eerst was Merkel alleen nog de machtigste vrouw, nu is ze definitief de machtigste politicus van Europa geworden. Na acht jaar bondskanselierschap kan er nu dus echt van een Merkel-tijdperk worden gesproken. Precies op dit moment duikt echter ook de vraag op wat dit tijdperk dan precies inhoudt. Want Duitsland kiest dan wel voor continuïteit, maar hoe ‘onveranderlijk’ is Merkel eigenlijk? Met andere woorden: wat voor Mutti krijgt Duitsland – en Europa?
In haar uiterlijk optreden zal de nieuwe Merkel weinig veranderen. Een gouden glimmende kroon of een ander teken van macht is het allerlaatste wat ze zal gaan dragen. Merkels triomf is die van het gewone, het kleine, het beheerste. Als er iets is wat Duitse kiezers niet in het buitenland willen, is het het risico van bruuske optredens, zoals Merkels rivaal Peer Steinbrück van de spd had kunnen doen.
Inhoudelijk ligt het echter een stuk minder vast. Voor Nederlanders is de enorme overwinning van de Duitse christen-democraten extra opmerkelijk omdat de Nederlandse ‘zusterpartij’ cda in 2012 op een nieuw voorlopig dieptepunt is beland. De winst van de cdu roept daarom het beeld op van een onveranderlijke christen-democratische basis in Duitsland, zoiets als een Nederland van 25 jaar geleden.
Duitsland is in vergelijking met Nederland ook veel christelijker en traditioneler – een soort ‘basisconservatisme’ is maatschappelijk sterk aanwezig. Maar op tal van fronten is de Duitse cdu eveneens in een identiteitscrisis terecht gekomen – en zoekt al sinds de jaren negentig naarstig naar een nieuwe invulling.
Een van de belangrijkste strategieën van de cdu onder Merkel is het zoeken van aansluiting met de stedelijke burgerij. Tot verrassing van veel intellectuelen schoof Merkel sinds 2005 op een aantal cruciale punten op richting de sociaal-democratische spd en zelfs de Groenen, en ging daarmee recht in tegen de ‘oude’ conservatieven. Een goed voorbeeld is de Energiewende. In 2009 was Merkel nog voor een verlenging van de looptijden van kerncentrales, maar na de kernramp in het Japanse Fukushima in 2011 besloot ze binnen een paar weken alles weer terug te draaien en aan te sluiten bij de plannen van de voorgaande linkse regering. De reden voor haar ideologische omslag was eenvoudig: Merkel wist dat haar kiezers er nu rijp voor waren. Kort erna besloot ze zelfs tot de afschaffing van de dienstplicht. Ze sloot ook daarmee aan bij een kenmerkende maatschappelijke ontwikkeling, en zette zonder veel problemen een conservatief kroonjuweel buiten de deur.
Het heeft haar veel aanhang opgeleverd onder intellectuelen, maar vergeten wordt wel eens dat Merkel in precies dezelfde periode allerminst de rechterkant van de cdu vergat. Lang was ze ruimhartig voor meer ‘multiculturalisme’, maar op het moment dat het rechterdeel van haar kiezers erover begon te morren, zei ze streng: ‘Multikulti ist gescheitert.’ Ook belooft de cdu dat meer Duitse moeders kunnen gaan werken, maar tegelijkertijd houdt de partij tactisch vast aan premies voor vrouwen die thuisblijven om voor de kinderen te zorgen.
Het meest cruciale voorbeeld van Merkels strategie is het thema dat haar status zo groot heeft gemaakt: Europa. Ook daarmee brak ze met de traditionele toon van haar voorgangers. Merkel heeft als eerste bondskanselier duidelijk het Duitse belang boven het argument van de Europese solidariteit laten gelden. Daarom bleef ze lang afwachten in de Griekse crisis. Uiteindelijk droeg ze juist een nieuwe Europese ijver uit: Duitsland is vóór Europa, leerde ze haar kiezers, omdat Europa goed is voor Duitsland. Voor Duitse begrippen is dit een opvallend nuchtere uitspraak, omdat ‘Europese solidariteit’ nooit (openlijk) in termen van eigenbelang mocht worden omschreven. Merkel vond hiermee een evenwicht dat zowel de groeiende groep Duitse eurocritici in toom hield als de grote meerderheid van de Duitsers. Die ziet de plaats van Duitsland binnen de EU, maar dan zonder verlies van Duits geld.
Sociaal-democratisch is dit allerminst. Merkel weet echter wat er leeft, en speelt erop in. Ze wist van de cdu weer een volkspartij te maken, door heel bewust een uiterst breed spectrum tussen links en rechts te bespelen. Het conservatisme van Merkel is compleet pragmatisch.
Het blijkt dat juist deze aanpak uitstekend past bij het huidige Duitsland. Duitsland is een moderner land geworden, opener ook, maar Merkel weet waar de grenzen liggen. Onder Merkel zoekt het land naar zijn nieuwe rol op het wereldtoneel, maar doet dat niet ideologisch of extra bevlogen. Het wil het in deze turbulente periode gewoon niet te wild hebben. Desnoods met de cdu, al weten nog maar weinigen waar die precies voor staat.
De vraag is hoe lang ‘deze politiek van de kleine stapjes’ kan duren. Het gaat het land economisch goed, maar de zorgen over de groeiende armoede, de krimpende bevolking en de eurocrisis knagen. De uitslag van de verkiezingen dwingt Merkel haar cdu weer meer de linkerkant op te schuiven: alleen de Groenen en de spd komen als coalitiepartner in aanmerking. Zelf zegt Merkel liever niets over haar voorkeur, dus ging het deze week in de Duitse pers opnieuw over uiterlijkheden. Is het in haar blik, handen of mondhoeken te zien? Merkels ketting op de verkiezingsavond was zwart met groene steentjes. Was hier een signaal aan de Groenen te lezen?
Voor de stedelijke elite zou dat goed mogelijk zijn. De cdu onder Merkel is met de Energiewende groener geworden, en de Groenen, de voormalige protestpartij, zijn steeds burgerlijker geworden. Uitgerekend de laatste maanden zijn de Groenen echter sterk de linkerkant op gegaan, en hebben daarmee het rechterdeel van de cdu-politici van zich vervreemd.
Waarschijnlijker is daarom een coalitie met de spd. Deze zogeheten ‘grote coalitie’ bestond al tussen 2005 en 2009, ook onder Merkel. Merkel is er populairder door geworden, de spd echter allerminst, omdat de partij juist ‘rechtser’ werd. De aarzeling van de sociaal-democraten is dan ook duidelijk, en ze verlangen een hoge prijs voor hun loyaliteit aan Merkel. De partij wil een minimumloon invoeren en sterkere groei-impulsen in de eurocrisis. De spd weet dat Merkel linksom kan, als het moet. Tegelijk zal Merkel echter blijven proberen haar conservatieve vleugel, vooral de groep eurosceptici, binnenboord te houden.
Het gevaar van de grote coalitie is dan ook duidelijk: de nieuwe Merkel kan nóg afgewogener worden dan ze al was. Merkel-moeheid bij haar huidige fans ligt dan ook op de loer. Het laatste wat Merkel echter wil is als een Helmut Kohl opbranden en door haar eigen opvolger verstoten worden – zoals ze zelf met haar mentor Kohl deed. Binnen de Duitse media wordt een verrassing dan ook niet uitgesloten: de nieuwe Merkel zou wel eens kordater kunnen worden. In haar derde termijn zal het gaan om haar erfenis, vermoedt haar biograaf Stefan Kornelius van de Süddeutsche Zeitung: Merkel zal zich volgens hem bezig gaan houden met de vraag hoe ze herinnerd wil worden. En daarvoor zal ze toch ‘één of twee risico’s moeten nemen, en zelfs een verlies moeten accepteren’. Er kan dus toch nog een wildere ‘Mutti’ opstaan dan haar kiezers hadden gedacht.
Cruciaal anders dan Nederland
In Nederland zijn de liberalen zo sterk dat ze de premier leveren, in Duitsland zijn er sinds zondag voor het eerst in de geschiedenis van de Bondsrepubliek geen liberalen meer in het parlement. De enorme nederlaag van de FDP laat zien hoe sterk de Duitse en Nederlandse liberalen verschillen. De VVD heeft zich ontwikkeld tot een volkspartij – economische thema’s spelen nu een hoofdrol, maar het kan net zo goed gaan om integratie of ‘recht en orde’. De FDP heeft die breedte nooit kunnen ontwikkelen. Sinds jaren ontbreekt het de partij aan profiel, om nog maar te zwijgen van aansprekende politici.
De enige belofte waardoor ze in 2009 met grote winst in de Bondsdag kwamen, was met belastingverlaging; direct werd duidelijk dat die er niet kwam. Zelfs de crisis en de wederopleving kon de partij niet benutten. Veel mensen die in Nederland VVD zouden stemmen, stemmen in Duitsland dan ook CDU. Ook de links-liberale thematiek van D66 heeft de FDP laten liggen.
Het verlies van de FDP loopt parallel aan de opkomst van de eurokritische partij Alternative für Deutschland. Zij noemen zich niet voor niets ‘de nieuwe liberalen’. De AfD haalde net niet de kiesdrempel van vijf procent. Ook bij deze partij toont zich een cruciaal verschil met de Nederlandse politiek. Niet alleen zou de AfD nooit een grote partij als de PVV kunnen worden – de Duitse meerderheid blijft pro-Europees –, ook is haar aanpak heel anders. Ze wordt geleid door ondernemers en hoogleraren, die een veel gematigder toon dan Wilders hanteren. De AfD is niet anti-Europees, alleen anti-euro.
Door het ontbreken van beide rechtse partijen wordt nu bijna tien procent van de Duitse kiezers niet in de Bondsdag vertegenwoordigd. De onvrede die dat met zich meebrengt kan een serieus probleem voor Merkel worden bij de volgende verkiezingen, bijvoorbeeld op deelstaatniveau.
Beeld: KAP / Cagle