Bernard Lewis weerstaat de tijdgeest. Hij is onmogelijk te verleiden tot een hard of eenduidig oordeel over de islam. Van een rangschikking der geloven of veelgebruikte post-11-september-frasen als «superioriteit van het westerse gedachtegoed» kan bij de grote islamoloog geen sprake zijn. «Ik acht het niet mijn taak als historicus om een moreel oordeel te vellen. Dat laat ik graag aan anderen over», zegt de 85-jarige Lewis.

Toch is de vraag: «Wat is beter?» niet zo’n gekke om aan Lewis te stellen. Zijn nieuwe boek, dat onlangs uitkwam in het Nederlandse taalgebied, stelt zelf in de titel de prikkelende vraag: Wat is er misgegaan? Met de islam, om precies te zijn. Want, betoogt Lewis, dat er iets mis is in de moslimwereld van nu staat wel vast. Voor die stelling had de Britse emeritus hoog leraar en leidende Midden-Oosten-expert van Princeton University «11 september» niet nodig. Op de dag van de aanslagen in de Verenigde Staten, die zijn vraag op gruwelijke wijze relevantie gaven, was het boek net klaar om gedrukt te worden.

Wat is er misgegaan? is een indrukwekkend en belangrijk boek. Het schetst de context voor terreur en conflict zoals we sinds 11 september 2001 zien, zonder die terreur expliciet te noemen. «Helaas hebben de aanslagen mijn denkbeelden alleen maar bevestigd», zegt Lewis.

Hij geeft in zijn boek een historische schets van de ondergang van het islamitische wereldrijk. Hij beschrijft de hoogtijdagen en neergang van het Ottomaanse Rijk, zijn specialiteit, maar analyseert ook hoe de leiders en commentatoren in de islamitische wereld zelf die ondergang zien. Specifiek komt de vraag aan de orde bij wie de schuld werd, en wordt, gelegd voor de groeiende achterstand op politiek, cultureel en economisch gebied.

Aan een algemene aanname die na 11 september opgeld deed — dat de islam zelf het probleem is — wil Lewis niet, althans niet te snel. Hij schrijft: «Als de islam een obstakel is voor vrijheid, wetenschap en economische ontwikkeling, hoe kan het dan dat de moslimsamenleving in het verleden een pionier was op al deze gebieden?»

Wat ging er dan verkeerd?

Bernard Lewis: «Een simpel antwoord is er niet. Het is moeilijk om te zien wat symptomen zijn en wat oorzaken van de problemen. Maar vergelijkingen met andere religies en beschavingen zijn zinvol. Dan zie je dat het christendom en de islam veel meer gemeen hebben dan we willen geloven. De strijd tussen de twee religies is sinds de veertiende eeuw al zo fel, juist omdat ze op elkaar lijken. Het zijn beide beschavingen die zijn bepaald door geloof, niet door etniciteit of ras. Ze hebben beide universele aspiraties: de heidenen moeten eigenlijk bekeerd worden. Ze menen dat hun ene God het laatste woord heeft, en dat zij de gelukkige hoeders van dat woord zijn. Ze willen hun overtuiging delen en verspreiden, dat is hun plicht. De twee zijn theo logisch vergelijkbaar, geografisch aan palend, en historisch opeenvolgend in hun heerschappij.

Op het hoogtepunt van de Middeleeuwen waren er betekenisvolle ruzies mogelijk omdat ze elkaar begrepen. Met Aziatische religies kon niet worden gepraat; de basisvoorwaarden om elkaar te begrijpen, ontbraken. Maar een moslim kon tegen een christen zeggen: ‹Je zult in de hel branden omdat je een heiden bent›, en de christen wist waar hij het over had.

Wij zien de Middeleeuwen als een donkere, barbaarse periode. De overgang tussen de Oudheid en de moderne tijd voor Europa. Maar die tijd was het hoogtepunt van de islamitische cultuur. Daar zag je toen het beste, meest beschaafde wat de menselijk geschiedenis had voortgebracht, een enorm cultuurgoed dat drie continenten, allerlei culturen en rassen samenbracht, dat een grote mate van vrijheid behelsde. Dit leidde tot een sterk gevoel van superioriteit, meerderwaardigheid, en terecht, zou je kunnen zeggen.»

Totdat het Westen langszij kwam.

«Het probleem was dat aan dit beeld werd vastgehouden nadat het niet langer relevant was. Terwijl intellectuele nieuwsgierigheid zich ontwikkelde in de westerse wereld verdween die in de Arabische wereld. De moslims wisten al eeuwen alles, en het was niet voor te stellen dat Eu ropa iets voortbracht dat de moeite waard was.»

Waarom bleef de islam zo naar binnen gekeerd terwijl de westerse wereld de blik naar buiten richtte?

«Taal speelt een belangrijke rol. Europeanen moesten met elkaar praten in elkaars talen, en bovendien Grieks en Hebreeuws leren om hun heilige schriften te kunnen lezen. Maar het Arabisch was ook de taal van de koran, iedereen sprak het, en er was dus geen stimulans om vreemde talen te leren. Dat leidde vanzelf tot een naar binnen gekeerde blik. Hetzelfde geldt voor reizen. Omdat de heilige plaatsen van het christendom vanaf de zevende eeuw door moslims waren bezet, moest er altijd worden gereisd, vaak door vijandelijk of althans ander gebied, om er te komen. Moslims hadden hun heilige plekken op eigen terrein, en hoefden niet met andere culturen kennis te maken om daar te komen.

De moslimwereld begon achterop te raken, zonder dat men wist waarom. Toen de Europeanen barbaren waren, werd er niet op ze gelet. Toen ze zich begonnen te ontwikkelen, veranderde dit niet. Dat was een groot probleem. Er is een geschiedenis van het Ottomaase Rijk in het Arabisch. In zes dikke delen worden eeuwen geschiedenis besproken. De dertigjarige oorlog in Duitsland is een onderdeel, die wordt in twee of drie pagina’s afgeraffeld, met veel fouten.»

Hoe staat het nu met die desinteresse?

Bernard Lewis: «De onwetendheid en naïviteit zijn voorbij. Nu ziet men hoe groot de achterstand is, hoe groot de voorsprong van het Westen. De vraag wat er misging, wordt natuurlijk gesteld. In de islamitische wereld dacht men aan drie gebieden. Na eeuwen van succesvolle invasies op verschillende fronten werden ze plotseling militair gepasseerd. Dan zou de oplossing dus ook wel op militair gebied liggen: met betere, geïmiteerde wapens, enorme legers, enzovoort. Dan was er de economische ontwikkeling in het Westen. Dus moesten er ook fabrieken komen in de Arabische wereld, maar die waren altijd van mindere kwaliteit en al verouderd als ze de productie begonnen. En er waren de politieke vernieuwingen. Democratie, parlementen.

Dat gingen islamitische landen ook proberen. Maar alleen het nazi-model werd met succes geïmiteerd. De autoritaire, totalitaire regeervorm was de enige die kon werken. Vrijheid, de essentie van de nieuwe politieke systemen in Europa, was voor de helft van de islamitische bevolking ondenkbaar. De emancipatie van vrouwen vond nooit plaats; de weinige islamitische bezoekers aan het Westen in de negentiende eeuw zagen de vrijheid van vrouwen als een groot probleem. Sommige moslims meenden dat de verering en de positie van de vrouw in de christelijke wereld bij de rol van de maagd Maria begon. Niet zo’n heel gekke gedachte, trouwens.»

Is men in de islamitische wereld gaan beseffen dat dit een probleem was?

«Een Turkse schrijver besprak in 1867 de positie van de vrouw, bij mijn weten de eerste referentie hieraan in de islamitische literatuur. ‹Hoe kunnen wij slagen als we de helft van de bevolking buiten beschouwing laten?› Atatürk pikte die vraag op in 1923. Vrouwen moeten meer rechten krijgen, argumenteerde hij, om de simpele reden dat de meest urgente opdracht nu is dat we het Westen bijbenen.»

U wilt er niet aan dat de islam zelf de kern van de huidige problemen in zich draagt.

«De religie zelf speelt natuurlijk een rol in de ontwikkeling van de cultuur. Voor veel moslims is het niet mogelijk om kritisch naar de kern van hun eigen geloof te kijken. Ik denk alleen niet dat daar het probleem zit. Wel in de misvorming, het misbruik van de religie. Fanatisme kan een oorzaak van achterstand zijn. Dat de religie zo diep in de staat zit, is natuurlijk een probleem. Het gekke is dat tot de westerse Reformatie moslims veel vrijer waren. In het Ottomaanse Rijk heerste een grote mate van vrijheid en tolerantie. Vervolgde christenen vonden er soms een veilige haven.

Dat is omgeslagen. Nu is er een reactionaire, negatieve interpretatie van het geloof. En de gevolgen zien we. Er zijn zeker 250 universiteiten in de islamitische wereld. Maar als er iets moet worden gebouwd, moeten de ingenieurs uit Europa komen. Of zelfs uit Korea. Dat wordt als een schande ervaren: in oost en west haalt men de moslimlanden in.»

Hoe kan de moslimwereld op een goede manier omgaan met de westerse dominantie?

Bernard Lewis: «Er zijn twee reacties mogelijk. De betrekkelijk zinloze: wie heeft ons dit aangedaan? En de meer constructieve: hoe kunnen we vooruit komen, ons ontwikkelen en vooruitgang boeken? Die eerste vraag is vaak de enige die wordt gesteld. Het is een neurotische respons, een zoektocht naar zondebokken. Uiteindelijk kom je dan op het westers imperialisme dat de schuld van alles zou zijn. Dit is een historisch compleet onjuiste voorstelling van zaken. De ondergang van het islamitische machtsblok begon lang voordat het Westen imperialistisch werd, en ging verder nadat expliciet imperialis me ten einde kwam. De visie van oriëntalisten als Edward Said is dat het verfoeide Westen alle schuld draagt. Het is een zinloze redenering die de geschiedenis op z’n kop zet. Dat is nooit een goed idee.»

Wat wel?

«Het staat vast dat er iets grondig mis is. Dan is het de taak van ons en hen om de vraag te stellen: wat? Die moet leiden tot een keuze. Onderdeel worden van de moderne tijd en de moderne wereld, waaraan voorafgaat dat de islam dus in problemen is geraakt doordat de moderniteit werd afgewezen. Maar er is ook een stroming die het falen juist zoekt in de neiging om de ongelovigen te imiteren. De oplossing is dan een steeds verder naar binnen keren en afsluiten. Dit is de opvatting van de Iraanse overheid, van de wahabieten in Arabië, en van de terroristen.»

Ziet u een beweging naar meer vrijheid en democratie?

«De strijd voor bevrijding en ontwikkeling kan alleen door de islamitische landen zelf worden gevoerd. Rousseau heeft gezegd: we moeten ze dwingen om vrij te worden. Maar dat is onmogelijk. De vrijheidsdrang moet van binnenuit komen. Ik ben wel optimistischer dan een jaar geleden. Je ziet een toenemend kritische blik van de oppositie in Iran en Irak, je hoort dissidente geluiden binnen de Palestijnse Autoriteit. Dat zijn tekenen. Maar je moet voorzichtig zijn, niet te veel en niet te snel willen. We moeten onthouden dat het enige westerse politieke model dat vooralsnog met succes is geïmiteerd, de absolute dictatuur is.

De twee alternatieven zijn op dit moment helder, ook voor moslims. Als de islamitische wereld zichzelf vrij kan maken, moderniseren en aansluiting vinden bij de rest van de wereld, kan er vrede komen. In het Midden-Oosten en tussen de Arabische wereld en het Westen. Maar als uiteindelijk wordt gekozen voor een voortzetting van de huidige koers zal een negatieve spiraal volgen. Als er niet snel fundamentele veranderingen komen, zal de zelfmoordaanslag de definitieve metafoor worden voor de islam.»

Bernard Lewis

Wat is er misgegaan?

Uitg. De Arbeiderspers, 204 blz., € 17,95