Afgelopen vrijdag kreeg Poetin een telefoontje: een conference call van de Europese leiders Hollande, Cameron en Merkel. Ze benadrukten het belang van het huidige staakt-het-vuren in Syrië. Poetin op zijn beurt verzekerde hen van zijn toewijding aan het bestand. Hij had het niet mooier kunnen bedenken: Europa op virtuele audiëntie, sprekend met Rusland als haar partner voor vrede en veiligheid langs de grenzen.
Om deze boodschap ook bij het grote publiek te verspreiden, mochten vorige week westerse journalisten mee met Russische troepen in Syrië. Ze werden door gebieden gereden die het Syrische leger, onder dekking van de Russische luchtmacht, de laatste maanden terugveroverde op rebellen. Het zag er ordentelijk en vredig uit, tot de journalisten – best toevallig – aan het eind met een Russische generaal moesten rennen voor hun leven, omdat er bommen begonnen te landen in het dorp waar ze rondkeken. Misschien waren het de rebellen, misschien het Turkse leger, misschien de Koerden, speculeerde de generaal. In ieder geval was het duidelijk wie bescherming bood tegen dat laffe geweld: uw partner voor vrede en veiligheid, Rusland.
Na het pr-debacle in Oekraïne is Rusland duidelijk weer speelruimte aan het terugwinnen op diplomatiek niveau en in imago buiten de landsgrenzen. Maar het blijft een gevaarlijk en ingewikkeld spel. Op het speelbord staan onder meer de nasleep van de Russische inval in Oost-Oekraïne, de prijzige inname van de Krim, een dreigende oorlog met Turkije, tekenen van aantrekkende politieke repressie in Moskou en problemen voor de Russische staatskas en de economie door de lage olieprijs.
‘Poetin zet veel op het spel met zijn militaire interventie in Syrië’, zegt Kadri Liik, onderzoeker aan de denktank European Council on Foreign Relations (ecfr). ‘Het is een gok. Maar hij kan nog steeds op veel fronten winnen.’
In de eerste plaats in Syrië. Vorige week ging daar het eerste bestand in van de al jaren slepende burgeroorlog, enkele maanden nadat Rusland met zijn interventie begon. Het succes van die interventie was lang met vraagtekens omgeven. Zo meldden verschillende media dat een generaal van de Russische militaire inlichtingendienst gru eind vorig jaar in Damascus was om een deal uit te hameren over het vertrek van Assad. Dat mislukte, en enkele weken later was hij dood – officieel als gevolg van ‘uitputting’.
De wapenstilstand is een eerste, belangrijk teken dat Ruslands optreden effect sorteert. ‘Het belangrijkste strategische doel voor Rusland in Syrië is dat er een permanente regeling komt die het huidige regime in stand houdt’, aldus Kadri Liik. ‘Als dat via een wapenstilstand kan, is dat voor Moskou prima. We hebben in Oekraïne gezien dat een wapenstilstand voor Poetin allerlei verschillende dingen kan betekenen. Hij zal het zeker kunnen gebruiken om de voor hem gewenste regeling naderbij te brengen. Het regime van Assad lijkt van de instorting gered, en door aan een omsingeling van Aleppo te beginnen lijken Rusland en Assads regime de oppositie nu te kunnen dwingen tot een permanente regeling. Europa en de Verenigde Staten zullen dat zeker accepteren, alleen al omdat elk ander scenario tot meer vluchtelingen leidt.’
ecfr-onderzoeker Liik was in het verleden directeur van het International Centre for Defence Studies in Estland en correspondent in Moskou. Ze ziet nu vooral hoe Poetin de crisis in Syrië probeert te de-escaleren, nadat hij enkele maanden geleden de oorlog juist uitbreidde met de intrede van het Russische leger. ‘We zien nu dat Rusland eigenlijk het scenario van Oekraïne heeft herhaald in Syrië: het heeft een bestaande crisis laten escaleren door er militair in te grijpen, om daarna tot een regeling te komen die gunstiger is voor Moskou. Daarbij is Rusland duidelijk zorgvuldig te werk gegaan. We kunnen in het Westen het Russische beleid misschien afkeuren, maar er zit in Moskou traditioneel veel kennis van het Midden-Oosten in de politieke elite en Poetins interventie steunt daarop.’
Eén ding is echter misgegaan. ‘De confrontatie met Turkije was duidelijk een onverwachte tegenslag voor Rusland’, vervolgt ze. ‘Het lijkt of Poetin niet goed heeft nagedacht over wat zijn interventie voor Turkije zou betekenen. Dat is vreemd, want Turkije is belangrijk in Poetins wereldbeeld en is historisch gezien altijd van belang geweest voor Rusland. Dat heeft Turkije extra gekrenkt: dat het leek of Rusland over Ankara’s hoofd heen in Syrië ingreep, zonder zich zelfs maar van Turkije rekenschap te geven. Turkije heeft met grote frustratie gereageerd. Het is nu een situatie zonder winnaars en verliezers. Het is voor Poetin voldoende als dat zo blijft, van Turkije hoeft hij niet te winnen.’
Veel belangrijker dan Turkije is voor Rusland hoe de krachtmeting over de toekomst van Oekraïne uitpakt. Rusland heeft delen van Oekraïne bezet, en de Europese Unie en de VS kondigden daarop sancties af – nu al twee jaar lang. ‘Het is duidelijk dat de patstelling in Oekraïne en de gevolgen van de economische sancties deel zijn van de redenen waarom Poetin de oorlog in Syrië is ingestapt’, zegt Liik. ‘In ieder geval leidt het de aandacht van Oekraïne af en zouden EU-landen sneller bereid kunnen zijn om Rusland daar ruimte te geven. Maar daar zie ik weinig tekenen van. In de EU zijn veel mensen zich ervan bewust dat we deze krachtmeting met Rusland kunnen winnen.’
Dat zou wel kunnen veranderen als Rusland werkelijk een vredesregeling weet af te dwingen in Syrië. Verschillende Rusland-kenners speculeren dat Poetin een achterkamertjesdeal nastreeft waarin hij Syrië ‘oplost’ in ruil voor een vrije hand in Oekraïne. Zo’n scenario is alleen maar realistischer geworden sinds Europa kampt met een onstuitbare stroom vluchtelingen. Verschillende Britse en Amerikaanse politici hebben al gezegd dat Rusland de stroom vluchtelingen met opzet aanwakkert om Europa te destabiliseren.
Maar dat laatste is lariekoek, zegt de Britse politicoloog en voormalig Moskou-correspondent Anatol Lieven. ‘De Russische interventie in Syrië heeft veel implicaties, voor de oorlog zelf, voor de crisis in Oekraïne, en voor Ruslands statuur in de wereld’, zegt hij. ‘In westerse media worden die zaken ontdekt, en aangezien voor de hoofdzaak. Maar het belangrijkste motief voor Poetin is dat hij het opkomende islamitische radicalisme ziet als bedreiging voor Rusland. In zijn ogen zou de val van het Syrische regime dat islamitisch radicalisme een enorme boost geven. Hij heeft weinig westerse politici mee. Die geloven over het algemeen nog in het droombeeld van een gematigde oppositie die Syrië zou kunnen overnemen. Onder westerse militairen heeft hij meer steun. In Groot-Brittannië zijn er generaals die openlijk zeggen dat Ruslands visie op Syrië realistischer is dan de westerse, in de VS zijn er generaals die dat anoniem zeggen, bijvoorbeeld tegen Seymour Hersh. Het is paranoïde nonsens om te denken dat Rusland met zijn interventie in Syrië Europa probeert te vernietigen.’
Wel lijdt het weinig twijfel dat Poetin zijn positie in Syrië gebruikt om zijn relaties met en statuur in Europa te verbeteren – zie bijvoorbeeld zijn conference call van vorige week. Daarmee heeft Poetin meer op het oog dan politieke invloed alleen. Hij kan er ook mee aantonen dat Rusland staat voor meer dan Russisch belang. ‘Rusland kan zich ermee profileren als een verantwoordelijker en realistischer macht dan de VS’, aldus Lieven.
Kadri Liik ziet het ook zo. ‘Poetin kan verschillende dingen winnen met zijn interventie: het redden van Assads regime, het redden van de Russische basis aan de Middellandse Zee, het versterken van de Russische hand in Oekraïne. Maar minstens zo belangrijk voor Poetin is de ideologische laag’, zegt ze. ‘Hij ziet zichzelf verwikkeld in een ideologisch debat met de Verenigde Staten en andere westerse landen. Poetin beschouwt zichzelf en Rusland als krachten die staan voor orde en stabiliteit, terwijl het Westen staat voor een naïef verlangen naar stabiliteit via democratie, humanitaire interventies en regime change. Poetin wil in Syrië en Oekraïne aantonen dat het ondersteunen van democratische opstanden chaos in de hand werkt, en het ondersteunen van “legitieme” regimes stabiliteit en veiligheid. Als je de kosten ziet van het Russische optreden, onder burgers in Aleppo, onder de vluchtelingen, en als je de weerzin daartegen in het Westen ziet, dan kun je je sterk afvragen hoe realistisch het Kremlin daarin is.’
En wat Turkije betreft, vervolgt Liik, moet Poetin nu hopen dat alles rustig blijft. ‘Maar als dat zo blijft, en je alle strategische punten overziet die Rusland wilde dienen met zijn optreden in Syrië, dan is het duidelijk een heel eind op weg.’
Beeld: Idlib, Syrië, 7 maart. Het Vrije Syrische Leger probeert een niet ontplo e Russische raket te ontmantelen (Abdulgani Aryan/ Anadolu Agency / Getty Images)