In de raadszaal van Haaksbergen heeft iedereen een dikke jas aan. Wesley Uuldriks van de Groep DJW had het al wel eerder subtiel in de wandelgangen laten vallen, maar nu pakt hij tijdens de vergadering de microfoon. ‘Ik vind het de laatste tijd behoorlijk fris in de raadzaal. Ik voel het gewoon tochten.’ Of daar niet eens naar gekeken kan worden. Burgmeester Rob Welten wil de verwachtingen temperen, maar dat stuit gelijk op hoongelach. ‘Dit is geen grapje hè. Dit is echt geen grapje’, zegt hij zichtbaar geërgerd om vervolgens te hameren op discipline. ‘Er kán gewoon niets uitgegeven worden, tenzij strikt noodzakelijk.’
Het is bittere armoede in Haaksbergen, schrijft de regionale krant Tubantia eind februari naar aanleiding van deze bestuurlijke uitval. En inderdaad, de Overijsselse gemeente staat onder toezicht van de provincie omdat het de begroting van 2020 niet rond krijgt, er is een tekort van 2,1 miljoen euro. Om als stad zelfstandig te blijven, moet er komende jaren miljoenen worden bezuinigd.
Een herindeling dreigt, Haaksbergen zou dan opgaan in de grotere Twentse buren. Dus is het menens. Elk dubbeltje, echoot het al maanden door de gangen van het stadhuis, moet minstens twee keer worden omgedraaid. En dan nog. Liefst vier of vijf keer wordt het muntje bekeken voordat het wordt uitgegeven. ‘We worden hier strak aan de ketting gelegd’, drukt de burgemeester alle raadsleden op het hart.
Als een gulzige ekster cirkelt de werkgroep preventief toezicht boven het lokale bestuur. Alles staat stil en de raad moet nu beslissen over 66 bezuinigingsvoorstellen - van het schrappen van een wethouder tot het stoppen van cultuursubsidies. Het is ‘een opgave’, is het eufemisme voor de bestuurlijke martelgang in het stadhuis.
‘Twee medewerkers op financiën zijn vertrokken, drie zitten ziek thuis’, schrijft Tubantia. ‘De lege stoelen worden nu ingevuld door drie ingehuurde krachten. Een vacature voor de vierde stoel staat uit. De vijfde functie, die van concerncontroller, kan niet worden ingevuld.’ Wegens de door de provincie niet goedgekeurde begroting is er immers een vacaturestop – ook voor de functies die juist cruciaal zijn voor een nieuw financieel plan.
Een kafkaiaans drama dus, en toen brak ook nog eens de coronacrisis uit met alle financiële gevolgen van dien. ‘We moesten al op een houtje bijten’, zegt raadslid André Hendriks van Haaksbergen Centraal. ‘Dit komt er nog eens extra bovenop.’ Zijn collega Patrick ten Voorde van het CDA beaamt: ‘Het wordt lastig, ja.’ Haaksbergen, zegt D66’er Gert Jan Vonkeman, had ook wel door eigen toedoen moeite ‘het hoofd financieel boven water te houden’.
Corona is voor veel gemeenten net één kostenpost te veel, kopte NRC vorige week. Het dagblad bekeek alle financiële kengetallen, las provinciale toezichtbrieven en sprak met vele bestuurders. Een derde van alle gemeenten kan, was de conclusie, de begroting van 2020 niet sluitend krijgen. Let wel: dit was al zo vóórdat de coronacrisis uitbrak.
De decentralisatie die de rijksoverheid in 2015 doorvoerde, wordt door de gemeenten vooral als hoofdschuldige aangewezen. Sinds dat jaar zijn gemeenten zélf verantwoordelijk voor de jeugdzorg, schuldhulpverlening en de wet maatschappelijke ondersteuning (onder andere de thuiszorg voor ouderen). De zorg zou zo dichterbij en efficiënter zijn, was de gedachte, dus werd er ook meteen een bezuiniging door de rijksoverheid ingeboekt.
In Haaksbergen wordt jaarlijks ongeveer 24 miljoen euro (op een totaalbudget van 57 miljoen euro) uitgegeven aan het sociaal domein, zoals de zorg voor jeugd, ouderen en anderen wordt genoemd. Met bijvoorbeeld het schrappen van was- en strijkservices, en de oprichting van een scootmobielpool (de gebruiker krijgt niet maar leent korte tijd) kan twee ton worden bespaard. Maar de meeste zorg is noodzakelijk, dus moet Haaksbergen elders schrapen.
De financiële malaise is ook zeker niet alleen aan de decentralisatie te wijten, de stad – die zichzelf trots de ster van Twente noemt – kampt al jaren met grote tekorten. Het stadsbestuur kocht in 2004 bouwgrond, zes jaar later (tijdens de economische crisis) werd die afgewaardeerd naar agrarische grond. De gemeente ging voor 11,4 miljoen euro het schip in en kwam in 2013 onder verscherpt toezicht van de provincie te staan. Een jaar later reed een monstertruck in op het publiek tijdens een evenement - drie mensen overleden, 23 raakten gewond. De gemeente had onterecht vergunningen afgegeven voor de stunt, burgemeester Hans Gerritsen tras – min of meer gedwongen - af.
Het drama en de bestuurlijke crisis hielpen niet de financiën snel op orde te krijgen. Pas eind december 2016 (nadat het bestuur in het ambtenarenapparaat had gesneden en de lokale lasten voor de inwoners flink stegen) besloot de provincie het toezicht op te heffen. Drie jaar later kijkt het provinciehuis in Zwolle dus alweer mee in het huishoudboekje. De kosten voor de jeugdzorg en wmo werden de stad te veel. Bovendien, zegt het huidige college, was er te veel geschrapt op ambtenaren, waardoor er dure externen ingehuurd moesten worden.
Hoe het ook zij, de stad met zo’n 24 duizend inwoners, zit flink in de financiële penarie. Een uit Hengelo ingevlogen beleidsadviseur legde onlangs de hele raad digitaal de Haaksbergse begroting uit. Deze bleek een aaneenschakeling van rekenfoutjes. Zo rekende de gemeente de afgelopen drie jaar jaarlijks 2.750 euro voor de post onderwijsbeleid en huur gebouwen, deze bleek echter 60.000 euro te zijn, elk jaar.
Komende weken moet de Haakbergse raad beslissen over het financiële herstelplan. Op tafel liggen 66 mogelijke maatregelen: van het niet meer subsidiëren van het rijke verenigingsleven tot het opzeggen van abonnementen van de gemeente zelf. Burgemeester Welten liet begin deze maand op schrift nog maar eens vastleggen dat er niets aan de kou (of in de zomer juist de hitte) in het gemeentehuis wordt gedaan. ‘Om een betere temperatuurregulering te krijgen dient de installatie aangepast te worden. In verband met het financieel toezicht worden daarin op dit moment geen verdere stappen ondernomen.’
Maar terwijl Haaksbergen centen bij elkaar schraapt, staat de volgende financiële ramp al voor de deur. Het wordt bezuinigen op bezuinigen op bezuinigen. ‘We weten nog niet wat ons staat te wachten’, zeg CDA-raadslid Ter Voorde. Niemand weet hoe diep de bodem is. ‘Het baart wel zorgen’, beaamt Vonkeman van D66. De Utrechtse burgemeester Jan van Zanen, tevens voorzitter van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), deed al een oproep aan het rijk om alle coronakosten te compenseren: ‘Het water stond ons al aan de lippen.’
Haaksbergen wacht ondertussen af, terwijl het alle dubbeltjes nog eens omdraait. ‘De tijd van hobby’s is voorbij’, zegt Hendriks van Haaksbergen Centraal. Bezuinigingen vallen nooit goed, weet hij. ‘Maar ik hoop echt dat Haaksbergen ballen toont.’