‘We hadden het kunnen stoppen’, zegt Gaia Vince ergens halverwege het telefoongesprek. ‘Als we in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw de uitstoot van kooldioxide en andere broeikasgassen hadden verminderd, had het nauwelijks pijn gedaan.’ Maar dat deden we niet. ‘Nu hebben we te maken met in ieder geval een opwarming van anderhalve graad, en als we geen rigoureuze maatregelen nemen, loopt dat de komende decennia op tot ten minste vier graden. Een nachtmerrie, maar dat is waar we naar op weg zijn.’
De gevolgen van die opwarming zijn al overal voelbaar. Niet alleen in Kiribati, de afgelegen eilandengroep in de Stille Zuidzee die als gevolg van klimaatverandering langzaam in zee aan het verdwijnen is. ‘Je ziet de veranderingen al dichtbij in Europa: afgelopen zomer was het in Londen een paar dagen achtereen 46 graden, ik moest mijn zoon van school halen omdat het te gevaarlijk was vanwege de hitte. Een maand geleden werden in Zuid-Spanje al temperaturen van rond de veertig graden gemeten, ook ontstond ten noordwesten van Valencia de eerste grote natuurbrand. Dat is echt uitzonderlijk, het bosbrandseizoen is nog niet eens begonnen.’
In één adem vervolgt ze: ‘In de Verenigde Staten kampt de westkust met extreme droogte en vuur, de oostkust met overstromingen met als gevolg miljoenen ontheemden. India en Pakistan gaan gebukt onder hittegolven die al maanden duren, gecombineerd met extreme luchtvochtigheid, in delen van India is het drie tot vier graden warmer dan normaal. Oogsten mislukken, en er wordt gevreesd voor een tekort aan voedsel. In de tropen wisselen dramatische hittegolven en overstromingen elkaar af, met steeds kortere tussenpozen. Mensen ontvluchten vanwege droogte hun woongebieden in Latijns-Amerika, Afrika, Azië.’ Afgelopen weekend was het in Vietnam 44,1 graden Celsius, in Thailand 44,6 graden en in Myanmar 43,8 graden − de hoogste temperaturen ooit daar gemeten.
‘En het zal nog vele malen erger worden’, voorspelt Vince. ‘Nu al zijn er in de wereld in vergelijking met dertig jaar geleden twee keer zoveel dagen waarbij de temperatuur boven de vijftig graden uitkomt – een temperatuur die dodelijk is voor mensen, maar ook extreem problematisch voor gebouwen, wegen en elektriciteitscentrales.’ Er wacht ons met andere woorden een dystopische toekomst. ‘En niemand praat echt over wat er gaat gebeuren als mensen die op deze plekken leven zich niet meer kunnen aanpassen. Als het onleefbaar wordt. We staan aan de vooravond van een grote omwenteling’, zegt ze. ‘Dat is onvermijdelijk.’
En we kunnen daar maar beter op voorbereid zijn.
Vince reisde als wetenschapsjournalist tweeënhalf jaar over de wereld en deed onderzoek naar de gevolgen van klimaatverandering. Ze schreef er haar bekroonde boek Adventures in the Anthropocene over, waarin ze laat zien hoe menselijk handelen de aarde beïnvloedt en voor een nieuw geologisch tijdperk zorgt. ‘De veranderingen die wij mensen de afgelopen decennia hebben doorgevoerd hebben onze wereld meer veranderd dan zij in haar 4,6 miljardjarige geschiedenis heeft meegemaakt’, schreef ze. ‘Als gevolg daarvan maakt onze planeet de overgang naar het Antropoceen, naar het Tijdperk van de Mens.’
Ze zag tijdens haar reis hoe diep de klimaatverandering nu al ingrijpt in het leven van mensen. ‘We hebben een even gevaarlijke planeet gecreëerd als die ten tijde van de meteorietinslag 66 miljoen jaar geleden; daarbij kwam zeshonderd tot duizend gigaton kooldioxide vrij (samen met andere broeikasgassen) waardoor de dinosaurussen uitstierven’, schrijft Vince in haar onlangs uitgekomen boek Nomad Century: How to Survive the Climate Upheaval. ‘Nu zijn wij die asteroïde: in twintig jaar tijd hebben we zeshonderd gigaton kooldioxide uitgestoten. En we zijn net zo slecht voorbereid op de gevolgen ervan als de dinosaurussen waren.’
Een van de grote problemen volgens Vince is dat politieke leiders niet eerlijk zijn over klimaatverandering. ‘Daardoor beseffen veel mensen nog steeds niet dat we te maken hebben met de grootste crisis aller tijden waarmee de wereld wordt geconfronteerd. We hebben keuzes, maar we onderschatten de ernstige bedreigingen die we tegemoet gaan, die de wereld tegemoet gaat. Om goede keuzes te maken moeten onze politieke leiders eerlijk zijn over die crisis. Pas dan kunnen we veranderen.’
In Nomad Century gaat Gaia Vince hierop door en wijst ze op een van de onherroepelijke gevolgen van de door ons veroorzaakte klimaatverandering, op de olifant in de kamer: voor grote delen van de wereld worden de omstandigheden te extreem om in te leven en ‘there is no way to adapt’, benadrukt Vince. ‘Met elke graad temperatuurstijging worden ongeveer een miljard mensen uit hun leefgebied verdreven, een gebied waar hun voorouders soms duizenden jaren hebben gewoond.’
Zelfs als we uitgaan van de meest optimistische prognose, een wereldwijde temperatuurstijging tegen het einde van deze eeuw van 2,1 graden, zullen veel gebieden op aarde onleefbaar worden. Het zal betekenen dat mensen, met name zij die in de tropen wonen, gedwongen zullen worden te vertrekken, niet alleen naar de dichtstbijzijnde stad, maar ook naar continenten op het noordelijk halfrond. Dit gebeurt nu al, aldus Vince. ‘Mensen die leven in meer aanvaardbare omstandigheden in het noorden zullen miljoenen migranten moeten huisvesten. Terwijl ze zichzelf ook zullen moeten aanpassen aan de klimaatcrisis.’
We moeten ons wereldwijd op deze massamigratie voorbereiden, zo luidt Vince’ belangrijkste boodschap. ‘De tijd dringt’, zegt ze met klem. ‘Vuur, hitte, droogte en overstromingen zullen de wereld deze eeuw drastisch veranderen. De omwenteling gaat komen. Evenals de migratie.’ Dat is volgens Vince net zo onvermijdelijk als de opwarming van de aarde. Maar, zegt ze, als we het goed regelen, dan is die massamigratie geen probleem, maar de oplossing.
In 2019 vernietigden enorme branden vier miljoen hectare Siberisch taigabos, schrijft Gaia Vince in een artikel in The Guardian. ‘Het vuur brandde meer dan drie maanden en produceerde een wolk van roet en as zo groot als de hele Europese Unie.’ De wetenschapsjournalist voorspelt aan de hand van rekenmodellen dat branden in de boreale bossen en de Arctische toendra rond 2100 zullen verviervoudigen. ‘De kans is groot dat Bangladesh, een land waar een derde van de bevolking leeft aan de zinkende laagliggende kust, onleefbaar wordt. Meer dan dertien miljoen Bengalezen zullen in 2050 het land hebben verlaten. Ook rijke landen zullen ernstige gevolgen ondervinden van de crisis.’
Klimaatverandering is een ‘dreigingsversterker’: bestaande sociale en economische problemen worden erdoor vergroot, waardoor het kan leiden tot conflict en oorlog. ‘Vaak is het vervlochten met andere problemen, zoals in de oorlog in Syrië, ook de Russische inval in Oekraïne heeft te maken met klimaatverandering. Rusland is uit op de grote voorraden grondstoffen van Oekraïne zoals steenkool, ijzererts en aardgas die nodig zijn voor energievoorziening.’
Op dit moment zijn er zo’n vijftig miljoen mensen door het extreme klimaat van haard en huis verdreven. ‘Ik zie tijdens mijn reizen overal klimaatvluchtelingen’, zegt Vince. Volgens schattingen van de Internationale Organisatie voor Migratie zullen er tegen 2050 zo’n 1,2 miljard klimaatvluchtelingen zijn, tien jaar later zo’n 1,4 miljard. Officieel worden klimaatvluchtelingen echter niet als zodanig erkend – ze vallen niet onder de definitie van vluchteling zoals die is vastgelegd in het VN Vluchtelingenverdrag van 1951. ‘We noemen ze vaak economische migranten, maar in werkelijkheid zijn ze hun woonplaats ontvlucht omdat de oogsten al jaren mislukten vanwege een tekort aan regen, omdat het ondraaglijk heet werd of omdat hun omgeving verwoest is door overstromingen.’
Er begint hierin al wel iets te schuiven, ziet Vince. In 2020 verklaarde de VN Mensenrechtencommissie dat vluchtelingen niet teruggestuurd kunnen worden naar hun land als daar door de klimaatcrisis hun leven in gevaar is. ‘Deze uitspraak is echter niet bindend voor landen’, aldus Vince.
Het is volgens de wetenschapsjournalist tijd dat we anders gaan denken over migratie. Want terwijl in het zuiden hele gebieden onleefbaar zullen worden in de komende vijftig jaar, zal in het noorden een groot tekort aan arbeidskrachten ontstaan. ‘De wereldbevolking zal de komende decennia blijven toenemen, piekend rond de tien miljard in 2050. De grootste groei zal plaatsvinden in de tropen, in landen die door de klimaatverandering het meest geraakt worden. Het leefbaardere noorden kampt ondertussen met het omgekeerde probleem: een vergrijzende bevolking met een tekort aan arbeidskrachten. In Noord-Amerika en Europa zullen er in 2050 van elke 100 mensen 43 boven de 65 jaar zijn. Steden van München tot aan Buffalo zullen met elkaar concurreren om migranten te trekken.’
Hierin ligt volgens Vince de oplossing; we hebben elkaar nodig. ‘Al onze economieën zijn met elkaar verweven, we zijn met elkaar verbonden, via goederen, voedsel, grondstoffen, producten en mensen.’ In gebieden waaruit mensen wegtrekken, kan de natuur zich dan wellicht weer langzaam herstellen – in afwezigheid van de mens.
Volgens Vince zullen alle mogelijke technieken ingezet moeten worden, van kernenergie tot geo-engineering, om de klimaatverandering te verminderen. ‘En we zullen een nieuwe manier van leven ontwikkelen, van voeding, voortbewegen, we zullen vooral leven in steden, in dichtere concentraties, omdat een deel van het platteland onleefbaar wordt. Daarnaast zullen we moeten leren omgaan met grote migratiestromen. We moeten over het idee heen komen dat we tot een bepaald land behoren. Dat dat land van ons is. We moeten leven in nieuwe mondiale samenlevingen.’
Niet dat dit het einde van de natiestaat zal inluiden, dat hoeft niet, denkt Vince. ‘Natiestaten zullen inclusiever moeten worden, erkennen dat ze uit diverse groepen mensen bestaan. Het idee van de natiestaat is relatief jong, het is een kunstmatige sociale structuur gebaseerd op een mythologie dat de wereld bestaat uit afzonderlijke, homogene groepen die eigen regio’s in de wereld bewonen. Het zijn, zoals politicoloog Benedict Anderson omschreef, imagined communities.’
Migreren is normaal voor de mensheid. ‘De discussie over migratie op dit moment is zo toxisch. Terwijl migratie in het dna van mensen zit. Migration made us.’ Het huidige vastgeroeste idee van een nationale identiteit die beschermd moet worden, is eerder de uitzondering, niet migratie, betoogt ze. ‘Tot voor kort waren staten eerder bezig mensen binnen te houden, te zorgen dat ze niet konden vertrekken, omdat daarmee waardevolle arbeidskrachten vertrokken, dan andersom. Denk ook aan de recente migratiegolf vanuit Europa, ook vanuit Nederland, in de jaren vijftig van de vorige eeuw naar landen als Canada, Australië en Noord-Amerika. Mensen bewegen al duizenden jaren over de aarde.’
Ook haar eigen familiegeschiedenis bestaat uit migratie. Zelf is Vince Australisch-Brits, haar vader vluchtte als kind achter in een auto met zijn ouders in 1956 uit Hongarije voor de invasie van de Sovjet-Unie. Ze waren joods en hadden net de holocaust overleefd. Uiteindelijk gingen ze naar Australië, zo ver mogelijk weg van Europa. ‘Iedereen die in zijn familiegeschiedenis duikt, zal migratie tegenkomen.’
Het wordt echter steeds moeilijker voor mensen om te bewegen omdat overal grenzen zijn opgetrokken, hekken en muren zijn gebouwd en een visumplicht bestaat. In het huidige Europese asielbeleid verdrinken duizenden mensen per jaar in de Middellandse Zee, sterven in de woestijn, worden gemarteld en afgeperst in kampen in Libië, mishandeld door Kroatische, Griekse, Poolse of Litouwse grenswachters, of moeten jaren wachten in asielzoekerscentra. ‘De frontlinie van Europa’s oorlog tegen migranten is nu de Middellandse Zee, die wordt gepatrouilleerd door Italiaanse oorlogsschepen die “onze veiligheid” verdedigen. Mensen worden tegengehouden, in kampen gestopt, teruggestuurd, maar wat ondertussen wel “migreert” zijn spullen, voedsel, kleren, van alles om ons heen. Dat wordt vanuit de hele wereld naar ons toe gehaald.’
Gaia Vince zet dit af tegen de realiteit: ‘Mensen uit het zuiden zullen hoe dan ook komen, zij willen overleven. Als we in het noorden al die mensen blijven proberen tegen te houden, zal dat veel doden, geweld en conflict veroorzaken. Bovendien: door de vergrijzing zijn hier juist mensen nodig. Dus: laten we een plan maken.’
Om deze massamigratie en hervestiging in goede banen te leiden zal er een organisatie op wereldniveau moeten worden opgericht. ‘Er is op dit moment niets wat migratie wereldwijd overziet. Op z’n minst hebben we een nieuw mechanisme nodig dat wettelijk economische arbeidsmigratie mogelijk maakt, en een veel betere bescherming voor hen die gevaar ontvluchten. We hebben een wereldwijd plan nodig. Laten we erover praten hoe we dat gaan doen.’
Vince noemt als voorbeeld de speciale EU-beschermingsmaatregel voor Oekraïense vluchtelingen. ‘Dat is geweldig. Bijna vijf miljoen mensen hebben door die opengrenzenregeling zelf hun weg in verschillende Europese landen gevonden. Ze wonen er, werken er, kinderen gaan er naar school. Het heeft de last voor nationale regeringen, gemeenten én voor vluchtelingen zelf enorm verminderd. We kunnen het dus. Het is te regelen.’
Ze ziet een soort ‘gemenebest van de mensheid’ voor zich. ‘De eerste stap die gezet moet worden is legale routes creëren voor mensen om binnen te komen. En er moeten nieuwe steden worden gebouwd, ook in gebieden die nu nog onbewoond zijn zoals in Groenland, Scandinavië, delen van Siberië. Bij de koelere polen van de planeet, op land dat ijsvrij aan het worden is. Hoe we de wereldcrisis die we tegemoet gaan gaan aanpakken en hoe humaan we elkaar zullen behandelen terwijl we migreren, zal bepalen of deze revolutie de komende eeuw soepel verloopt of gewelddadig met conflict en onnodige doden.’
De voorstellen van Gaia Vince beschrijven een wereld die lichtjaren verwijderd lijkt van de huidige realiteit, waarin boeren zich massaal verzetten tegen stikstofmaatregelen, waarin de klimaatplannen uit Brussel op de helling staan, waarin de vluchtelingenopvang is vastgelopen, waarin illegale pushbacks aan de grens zijn genormaliseerd en hulp aan vluchtelingen is gecriminaliseerd. The Washington Post schreef in een recensie van Nomad Century dat Vince gelijk heeft in het wijzen op de gevaren en gevolgen van klimaatverandering, maar dat de door haar gegeven oplossingen van een internationale organisatie voor massamigratie getuigde van een geloof in een ‘heiligheid en wijsheid van de mensheid die nog nooit is vertoond’.
‘Ik zeg ook niet dat het makkelijk is’, reageert Vince daarop. ‘Ik ben niet naïef. Het vraagt veel werk en commitment. Niets is op dit moment meer makkelijk. Dat moment is voorbij. Mensen kunnen nu zeggen dat ze dit niet willen, maar de klimaatcrisis is er. We moeten duidelijk zijn over welke problemen ons te wachten staan en met oplossingen komen. We hebben een nieuw narratief nodig.’
In de eerste plaats vraagt het leiderschap. ‘Populistische leiders in het Westen hebben alle soorten toxische taal tegen migranten gebruikt. Het midden is mee die kant opgegaan. Ik ben vooral verbaasd dat links en ook de middenpartijen er geen ander narratief tegenover hebben gesteld. Uit alle polls blijkt dat mensen veel humaner zijn en empathischer dan populisten en extreem-rechtse partijen ons doen geloven. Links moet pragmatischer zijn, eerlijk zijn en verbeeldingskracht gebruiken.’
Vince herhaalt nog maar eens de urgentie. ‘In 2050 zal twintig procent van de wereld onbewoonbaar zijn, daar woont een derde van de wereldbevolking. Zij gaan bewegen, weggedreven door hitte, vuur, overstromingen en droogte. Ze trekken naar steden, dat zie je al in China en andere landen, en naar het noorden. We moeten ons voorbereiden op de toekomst. Het is een falen van beleid als we dat niet doen.’
Migratie is onze way out of the crisis, herhaalt ze. ‘Het is onze kans! Het kan, kijk naar de Green New Deal van de Amerikaanse president Joe Biden. Wie had dat gedacht? Kijk naar Canada. Dat land zet in op het verwelkomen van migranten en wil in de komende jaren ruim anderhalf miljoen nieuwe inwoners aantrekken. Ook wij in Europa zouden oprecht moeten zijn over de benodigde arbeid door migranten.’
Ze heeft een non-fictieboek geschreven, benadrukt ze, gebaseerd op modellen en wetenschappelijke voorspellingen. Maar in plaats van te blijven hameren op het dystopische toekomstbeeld dat daaruit voortkomt, wil ze ‘een goed Antropoceen verbeelden’. ‘We kunnen pessimistisch en depressief blijven over klimaatverandering en migratie, blijven beschrijven hoe slecht het gaat, maar het is tijd om een volgende stap te zetten. We moeten een visie naar een mogelijke toekomst laten zien. Hoe ziet de wereld eruit in 2040? Hoe willen we dat die eruitziet? Wat doen we eraan?’
Er moet, vindt ze, een visie komen om mensen aan boord te krijgen. ‘Waar je nu ook woont, de klimaatcrisis zal jou en het leven van je kinderen beïnvloeden. Ik verwacht niet dat mensen het met al mijn voorgestelde oplossingen eens zijn, maar ik wil dat ze zich realiseren dat grote delen van de wereld onleefbaar zullen worden. En dat we daar iets mee moeten. Mensen die nu leven, onze kinderen en kleinkinderen, zullen ook in het jaar 2100 nog leven, mensen om wie we geven. Ik wil voor hen een positieve toekomst.’