Bijna terloops vraagt Brik, de vertelpersoon in The Lazarus Project, zich af wat er ooit met de bijbelse Lazarus moet zijn gebeurd. Nadat Jezus Christus hem in zijn graftombe had ingefluisterd en uit de dood doen opstaan, zou hij Galilea hebben verlaten en zou hij naar Frankrijk zijn geëmigreerd. Maar zou hij daarna nog een keer gestorven zijn, of is hij door Christus voorgoed verbannen uit de dood?
Brik vraagt het zich af wanneer hij terug is in voormalig Joegoslavië, dat hij zelf jaren terug was ontvlucht tijdens de Balkanoorlog. Hij woont in Chicago, is getrouwd met een neurochirurg, schrijft columns voor een paar tijdschriften, is voorbeeldig geïntegreerd. Maar telkens wanneer hij met schoonfamilie of vrienden praat, vragen ze hoe ze de dingen doen ‘in jouw land’. Waar Lazarus is verbannen uit de dood, is Brik verbannen uit zijn leven.
In Brik vind je in enige mate de biografie van Aleksandar Hemon (1964) terug. Toen hij op vakantie in Chicago was, begon de belegering van Sarajevo: hij kon niet terug naar zijn geboortestad en bleef in de VS, leerde Engels spreken en schrijven en leefde van de beurzen die instituten hem toekenden. Nog in 2004 ontving hij van de MacArthur Foundation een ‘genius grant’: een beurs van een half miljoen die aan ‘genieën’ wordt toegekend om naar eigen believen te spenderen.
Hemon gebruikte de beurzen om twee boeken te schrijven: de goed ontvangen verhalenbundel The Question of Bruno (2000) en de roman Nowhere Man (2002). Brik gebruikt het geld echter om een biografie van Lazarus Averbunch te kunnen schrijven. Lazarus was een immigrant die in 1908 door de hoofdcommissaris van politie in Chicago in koelen bloede werd doodgeschoten, toen deze bij hem aanbelde om een brief te overhandigen. Het veroorzaakte een rel. Lazarus zou een anarchist zijn, en met de moordaanslag op president McKinley (1886) door een Poolse, anarchistische immigrant nog in het achterhoofd, werd een hetze tegen immigranten georchestreerd.
Wat volgt is een dubbelportret van biograaf en gebiografeerde. Om en om verhalen de hoofdstukken over de zoektocht van Brik, die met een vriend terug naar de Balkan reist om de roots van Lazarus op te sporen, en over de zus van Lazarus, Olga, die aan de politie verantwoording moet afleggen voor haar broer. Hoewel Brik zich met Lazarus identificeert, als de ene immigrant met de andere, schermt Hemon steeds met de bijbelse Lazarus. Hij schippert tussen leven en dood. De moord op Lazarus blaast nieuw leven in de anarchistische beweging. Na de Balkanoorlog lijkt Sarajevo een dode stad, maar wanneer Brik terugkeert leeft ze weer. Briks reisgenoot, de fotograaf Rora, vertelt onophoudelijk anekdotes, afwisselend aangrijpend en hilarisch, over de oorlog, waarin de dreiging van de dood Sarajevo pas echt doet beseffen wat leven is.
Hemon schrijft met veel zelfvertrouwen, soms te veel, waardoor diepzinnig bedoelde opmerkingen af en toe nogal gratuit overkomen. ‘It is so much easier to deal with the dead than with the living.’ Goh, echt waar, word je nooit door de doden opgebeld om te vragen wanneer je nou eens afstudeert? Of ‘The crowd: (…) enraged men, reeking of vinegar and revolution.’ Dat is mij net iets te gemakkelijk. Zouden de revoluties van Che Guevara en Pieter Jelles Troelstra niet heel anders hebben geroken?
Dat het zo opvalt wanneer Hemon ontspoort, heeft er vooral mee te maken dat zijn roman verder als een trein leest. Het is knap hoe Hemon tussen de verhalen heen en weer schakelt: hoewel Brik sombere momenten kent, is de wisselwerking tussen hem en zijn reisgenoot opgewekt, vol grappen en scherpe observaties, geschreven in lange, vloeiende zinnen. De ellende die Olga over zich heen krijgt staat in korte zinnen die steken als een mes. Het antisemitisme waarmee Lazarus’ zus wordt behandeld door de politie is het meest schrijnend wanneer het impliciet is. In een politierapport staan alleen de antwoorden van Olga, de vragen blijven onbekend. Midden in een opsomming van de vele kwaliteiten van haar broer staat ineens het antwoord: ‘Ja, veel van onze vrienden hebben gekruld haar.’
Met andere woorden; ja, wij zijn joods.
De vrijheid van de twee vrienden staat in schril contrast met die van de familie Lazarus. Je vraagt het je af: zou Lazarus bij zijn aankomst in Amerika het Vrijheidsbeeld hebben gezien, en de inscriptie op de sokkel? ‘Give me your tired, your poor, your huddled masses yearning to breathe free’, een gedicht van… Emma Lazarus. Haar tekst bleek een valse belofte. Lazarus’ zus keerde na de hele affaire terug naar Europa. Ze kwam om in de holocaust.