Weinig hoopvol stemmend

Stel, je bent filmend journalist en nieuwsgierig naar hoe op hoog niveau diplomatie en politiek wordt bedreven – liefst ook achter de schermen. Je bent Fransman, je land wordt in 2022 een halfjaar voorzitter van de Raad van de EU en dus vraag je toestemming mee te kijken in de keuken van je president en diens poule van belangrijkste diplomatieke Europa-adviseurs. Guy Lagache kreeg die, wat al een mirakel lijkt. Natuurlijk gaan er dan regelmatig deuren dicht, maar het is verbluffend waar hij bij mag zijn. (Hij is zijn eigen cameraman, dat scheelt.) Waarom Macron hem toeliet? Openheid; ijdelheid; het vaak omstreden belang van Europa onder de aandacht brengen; een document over zijn presidentschap tijdens eervol voorzitterschap; krachtig zelfvertrouwen – ik noem maar wat.

Het resultaat zou buiten Frankrijk waarschijnlijk weinig aandacht getrokken hebben, ware het niet dat 36 dagen na aanvaarding van het voorzitterschap de pleuris uitbrak: Rusland viel Oekraïne binnen. Gruwelijk maar tegelijk filmersbuitenkans: nu wordt de twee uur durende documentaire (die anders geheid korter had geduurd) overal aangekocht en vertoond. Bij ons door de VPRO, onder de Engelse titel A President, Europe and War.

Beginnend onderweg in het vliegtuig naar Straatsburg, waar men vergadert over Macrons aanvaardingstoespraak; eindigend in de trein van Kyyiv naar Polen, nadat Macron, Scholz en Draghi Oekraïnes hoofdstad, maar ook het kapotgebombardeerde Irpin hebben bezocht. Dat is een half jaar later en het voorzitterschap zit er op. Lagache interviewt de president voor het laatst. Die is beduidend somberder geworden En over Zelensky zegt hij dat die is verhard. Niet gek als je alle geloof in redelijkheid, maakbaarheid, moraliteit plus je infrastructuur door Poetin de grond in hebt geboord zien worden. Macron is, althans in juni 2022, beduidend zorgelijker geworden over de Europese en mondiale toekomst. Maar gelukkig wordt door hem en zijn diplomaten die toch met Grote Politiek bezig zijn, regelmatig uitgesproken: we zijn vooral bezorgd over Oekraïne en zijn bevolking. Want ook wij, hier en nu, lijken het soms te vergeten: de thermostaat moet lager, de boodschappen worden duurder, maar dáár gaan verwoesting, existentiële onzekerheid, diep lijden en de vraag ‘vluchten of blijven’ onverminderd door. Dat alles blijft wel onderwerp in het journaal, maar een stuk naar achteren en een stuk korter.

Drie beloften deed Macron de Europeanen in januari: democratie; vooruitgang voor iedereen; vrede. In het besef dat alle drie al onder druk stonden. De laatste vooral: sinds twee maanden zijn er dan gigantische militaire ‘oefeningen’ aan de Oekraïense grens. ‘Ik denk dat we oorlog nog kunnen voorkomen’, zegt Macron, maar op Lagache’s vraag ‘Zal hij binnenvallen?’ is het antwoord: ‘Ik zeg niet wat ik denk’, en: ‘We moeten de-escaleren’. Zeventien dagen voor de oorlog vliegen Macron en staf namens de EU naar Moskou. Onderweg krijgt hij via het hoofd van de diplomatieke kern, Emmanuel Bonne (Lagache’s voornaamste gesprekspartner in de film) een ‘bemoedigend’ bericht van de Russen: ‘Jullie zijn welkom, maar verwacht er niets van’. Uiteraard zijn we niet bij het leiders-tweegesprek (ook de staf niet) maar we zien het ridicule, door de Russen vrijgegeven beeld van een tafel met een lengte van Kremlin tot Oeral aan welks uiteinden de staatshoofden zitten: stof voor duizenden cartoons wereldwijd. Weinig hoopvol stemmend. Uren duurt het gesprek, zoals ook latere telefoongesprekken extreem lang zijn. Waarom? De beslissing stond uiteraard allang vast, maar het is onderdeel van Poetins spel. Schijn ophouden. Voor Macron geldt dat hij absoluut niet de indruk mag wekken Poetin of het gesprek niet serieus te nemen. Na afloop benadrukt die op de Russische televisie dat de NAVO sterk, maar Rusland ook een nucleaire grootmacht is en dat toelating van Oekraïne tot de EU en/of herovering Krim dus alleen maar verliezers op kan leveren. Angstaanjagend kijkt hij in de camera. Zijn eerste nucleaire dreiging.

Om 1 uur ’s nachts loopt de delegatie over het Rode Plein. We lopen mee en horen Macron: ‘Dat was behoorlijk intens. Er hoeft maar iets te gebeuren en…’ Alleen over Belarus was Poetin duidelijk: ‘We plaatsen er geen kernwapens en geen permanente basis’. Macron: ‘Hij had Belarus niet nodig om…’ Weer moeten we de puntjes zelf invullen, maar al te moeilijk lijkt dat niet.

Macron reist door naar Kyiv. Terwijl Zelensky (dan nog in pak) en hij drie uur praten á deux, onderhandelen adviseurs tegelijkertijd over een handelscontract voor brandweerwagens en locomotieven, door het Franse Alstrom te leveren. Eén miljard. Dus werkgelegenheid. En voor wie het even vergat (zoals ik) voorbeeld van logisch samengaan van moraal, politiek en economisch belang. Maar het loopt spaak: geen deal. Paniek in de tent bij de kleine diplomatenkern die continu op de hoogte wordt gehouden. Vooral Isabelle Dumont, voormalig ambassadeur in Oekraïne en Macrons adviseur voor Europa (we hadden al gemerkt dat zij geen tolk nodig heeft om Oekraïners en Russen te verstaan), weet te bereiken dat de hoogste bazen gestoord en ingeschakeld moeten om dan maar een memorandum van overeenstemming (op termijn) te tekenen. Applaus als dat zo ver is. Geloof het of niet: het is spannend.

Spannender uiteraard (ook nu je de uitslag kent) het telefonisch overleg op aandringen van Franse kant tussen Poetin en Macron, vier dagen voor de aanval. ‘Fijn je te horen, Vladimir. Bedankt voor je tijd. De spanning is opgelopen. Hoe kijk jij daar tegenaan? Wat wil je bereiken? We willen zien of we nog een voorstel kunnen doen’. ‘Wat moet ik zeggen? Scholz en jij hebben gezegd dat Zelensky een geste wilde doen. Maar onze gewaardeerde collega doet helemaal niets. Hij heeft jullie voorgelogen. Hij zei dat Oekraïne kernwapens moet hebben.’ ‘Mais non’, klinkt het bij de diplomaten: ‘Onzin.’ Ze lachen vreugde- en geluidloos over deze aperte leugen. Poetin: ‘Jij hebt gezegd dat het Verdrag van Minsk herzien moet worden.’ ‘Nee,’ verzuchten de diplomaten. Macron: ‘Het moet juist gerespecteerd.’ Poetin: ‘Luister, Emmanuel, ik begrijp jouw probleem met de separatisten niet. Die willen een constructieve dialoog met de Oekraïners en ze doen voorstellen.’ Macron: ‘Het kan niet zo zijn dat jouw onderhandelaars uitgaan van separatistenteksten: dat is geen Minsk.’ En dan schiet hij ondiplomatiek uit zijn slof: ‘Ik weet niet waar jouw juridisch adviseur heeft gestudeerd als hij zegt dat in een soeverein land wetsvoorstellen kunnen ingediend door separatisten en niet door democratisch gekozenen.’ De diplomaten lachen weer, nu vanwege de rake klap. Poetin: ‘Die zijn niet democratisch gekozen. Ze grepen de macht na een bloedige coup waarbij mensen levend zijn verbrand. Zelensky is medeplichtig.’ Tsja. ‘Wil je Minsk eigenlijk wel naleven als je denkt dat de regering onwettig en terroristisch is?’ Poetin: ‘Luister je eigenlijk wel naar wat ik zeg?’ Macron doet een uiterste poging: ‘Morgen met alle partijen aan tafel. Ik zal Zelensky vragen iedereen te kalmeren op sociale media en in zijn leger. Ga de komende tijd niet in op provocaties. Voorstel: jij en Biden praten in Genève. Hij is bereid. Zeg maar wanneer.‘ ‘Bedankt, altijd fijn Europese collega’s of de VS te spreken.’ Macron probeert concrete toezeggingen te krijgen. Poetin: ‘In principe sta ik er wel achter, maar eerlijk gezegd was ik van plan te gaan ijshockeyen. Maar goed, ik bel eerst mijn adviseurs.’ ‘Dank, Vlad. Je kunt me altijd bellen.’ ‘Je vous remercie, monsieur le président.’ Een verrassend geintje van iemand die daarna aantoont dat het optimisme aan Franse kant over dit gesprek geheel misplaatst was: hij houdt zich aan geen afspraak.

Zes uur voor de oorlog belt Macron met Zelensky. ‘Dus je denkt niet dat je door een overval wordt verrast?’ ‘Verrast niet, want we horen al weken over een inval. Volgens de inlichtingendienst is de kans groot en reëel. We zijn bang maar houden het hoofd koel’. ‘Je krijgt morgen waarom je gevraagd hebt. Wil je meer, dan hebben we een nieuwe lijst nodig’. Zelensky, geroerd: ‘Bedankt’. Macron, ernstig: ‘Courage’. Eind gesprek. Stilte. Iedereen is diep onder de indruk. Dit gaat om leven of dood. De kalmte en moed van Zelensky. De Fransen onderling: ‘Wie is er nog in gesprek met Poetin?’ ‘Niemand. Alleen Erdogan heeft met hem gebeld.’ ‘Als je Poetin hoort praten, denk je niet dat hij met oorlog bezig is. Maar iets klopt er niet.’ En zo was het: een paar uur later werd gebombardeerd. We zijn halverwege de documentaire. Het Kremlin neemt de telefoon niet meer op. ‘Dapper’, smaalt men.

Natuurlijk zien we afschuwelijke beelden: Marioepol. Boetsja. Maar gedoseerd: het onderwerp is politiek. De diplomaten en zeker Bonne zijn afgewogen in alles. Bijna alles, want soms breken toch emoties door. Het is de eerste oorlogsochtend. Macron vergadert met een grote, ook militaire staf in de atoomkelder van het Élysée. Boven dicteert zijn speechschrijver een ontwerp-tv-toespraak. De ‘typiste’ kennen we dan allang uit de diplomatenkern. Deze Alice Ruffo blijkt er het plaatsvervangend hoofd van, direct na Bonne. Ze staart naar buiten. De man vraagt wat er is. Haar verontwaardiging, woede, wanhoop komen er uit: een permanent lid van de Veiligheidsraad is een soevereine staat binnengevallen en ontkent die staat. ‘C’est une gravité’. Nooit een crisis van deze orde meegemaakt. Ze lacht zoals je lacht bij iets dat té vreselijk is. ‘Als we nu niet de zwaarste sancties opleggen, dan mag alles. Dan zijn er geen regels. Dan mag iedereen aanvallen. Zomaar oorlog.’

En dan is er een half jaar later dat bezoek aan Kyiv. Natuurlijk gaan de Fransen, na alle gesprekken, Irpin, persoptredens, naar hun ambassade. Die bij de eerste aanvallen ontruimd maar nu weer in vol bedrijf is. In het gezelschap uiteraard ook Isabelle Dumont, voorgangster van de huidige ambassadeur. Zij begroet hartelijk haar voormalige personeelsleden, soms halve vrienden. Het huis van de kok is door een raket geraakt. Hij overleefde en staat nu achter zijn receptiebuffet. Ze rent op hem af. Topdiplomaat en keukenman omhelzen en huilen. Die vrouw deugt. Blijk ik toch van de emo-televisie te zijn. Van Macron lijkt dagelijks een nieuw, fris exemplaar uit de verpakking gehaald. Dat maakt de keren dat hij, nauwelijks merkbaar, geëmotioneerd is te opvallender.