Voor een stad die als bijnaam Londongrad heeft, is het juist en passend dat het op Buckingham Palace na grootste woonhuis het eigendom is van een oligarch. Door hoge muren omringd bevindt zich in de Noord-Londense hooglanden van Highgate Witanhurst Mansion, waar Andrei Goeriev, kunstmestkoning, senator en vriend van Vladimir Poetin, de beschikking heeft over 65 kamers. Maar volgens buurtbewoners gaan de twee zwarte hekken onder het poorthuis zelden open om de 61-jarige miljardair binnen te laten.
Deze even monumentale als mysterieuze supervilla, die ooit eigendom was van de Assad-familie, staat boven alles voor de machtige, schier onaantastbare positie van de rijke Russen in Londen. Elegante Engelse tuinen, gelegen aan de rand van Hampstead Heath en niet ver van Bishop’s Avenue, een van de oligarchenlaantjes. Om de hoek zitten The Russian Defence Office en The Trade Delegation of Russia in the UK, dat er nu uitgestorven uitziet. Bij de overburen wappert een Oekraïense vlag.
Witanhurst is altijd een halte geweest geweest bij de ‘Kleptotours’ van Roman Borisovitsj, de bankier die anticorruptieactivist is geworden. Jarenlang leidde deze dissident activisten en journalisten rond langs panden waar vrienden van Poetin hun dubieuze geld in hadden gestoken, van Oleg Deripaska’s aan Belgrave Square tot Roman Abramovitsj bij de Russische ambassade in Kensington Park Gardens. De rondleidingen eindigden doorgaans bij het appartement van voormalig vicepremier Igor Shuvalov, op een steenworp afstand van 10 Downing Street.
Londen heeft altijd een aantrekkingskracht uitgeoefend op Russen, van tsaar Peter de Grote, Dostojevski tot Abramovitsj. Wie door Bloomsbury wandelt ziet onder meer blauwe gedenkstenen voor Lenin (virtuele buurman van de komische schrijver Jerome K. Jerome) en voor Alexander Herzen, de laatnegentiende-eeuwse opstandeling en oprichter van de Vrije Russische Pers. In de bedeesde buitenwijk Bromley woonde de anarchist Peter Kropotkin.
De Britse hoofdstad was niet alleen de broedkamer van het communisme, van Marx’ Das Kapital, maar ook profiteur van de teloorgang ervan. Eind jaren negentig begonnen de eerste rijke Russen te arriveren. Londen voldeed aan alle wensen: de taal, gunstige tijdzone, toponderwijs, privacy, een betrouwbaar rechtssysteem, volop cultuur en vermaak. En alles was te koop, mooi beschreven door Mark Hollingsworth in Londongrad: From Russia with Cash. Chique pleinen veranderden in ‘Red Squares’ en landhuizen in Sussex in datsja’s. Chelsea werd ‘Chelski’.
Door politici werden de Russen en hun roebels met open armen ontvangen. In 2006 vertelde Ken Livingstone, de toenmalige burgemeester van Londen, de twaalfhonderd aanwezigen van het Russian Economic Forum in de Queen Elizabeth Centre dat ‘de warmte en de sympathie van de Britten uitgaat naar een oude bondgenoot tegen Hitler’. Er bestaat, zo vertelde Red Ken, volop lof voor het ondernemerschap dat de Russen brengen. ‘Ik wil dat de Russen Londen als hun natuurlijke uitvalsbasis in Europa zien.’
Twee jaar later besloot de New Labour-regering de Russen verder te faciliteren met de introductie van Gouden Visa, verblijfsdocumenten voor vreemdelingen die meer dan twee miljoen pond willen investeren. Er zouden er 2581 worden verstrekt aan de Russische diaspora. Russisch geld was voor alle politici verleidelijk. In 2008 was de Conservatief George Osborne, toekomstig minister van Financiën, op bezoek bij Oleg Deripaska om geld los te peuteren voor zijn partij. Bij de ontmoeting op het plezierjacht in Corfu was Peter Mandelson, architect van New Labour.
Oud-minister van Buitenlandse Zaken en Hogerhuislid David Owen werd betaald adviseur van de oligarch Alisjer Oesmanov, eveneens een Poetin-beschermeling.
Een Brit die in een vroeg stadium werd aangestoken door deze roebelkoorts was Ben Elliot, een jonge alumni van kostschool Eton en neef van Camilla Parker Bowles. Aan het begin van de eeuw, ten tijde van de tweede vernietiging door de Russen van Grozny, richtte de 25-jarige Quintessentially op, een servicebedrijf dat beloofde om het Russen en andere rijke buitenlanders naar hun plezier te maken. Tot de eerste cliënten behoorden Michail Lesin, de man die namens Poetin alle media onder controle bracht, en Abramovitsj.
De Russen konden hun verblijf vergemakkelijken door te gehoorzamen aan Poetin, of door hem in ieder geval niet voor de voeten te lopen. Verdwenen was de vrijheid die ze onder Boris Jeltsin hadden genoten. In 2003 stelde Poetin een voorbeeld door de in ongenade gevallen Michail Chodorkovski, de rijkste oligarch, te vervolgen en naar een werkkamp in Siberië te verbannen. Diens zakenimperium werd verdeeld en onder meer Goeriev, de genoemde eigenaar van Witanhust, kreeg een deel van de boedel.
Wat kritiek op Poetin kon betekenen merkte de oligarch Boris Berezovski, die in 2013 dood werd aangetroffen in zijn landgoed bij Windsor Castle. Op het eerste gezicht leek het te gaan om zelfmoord, maar het vermoeden bestaat, onder meer wegens het aantreffen van een nimmer geïdentificeerde vingerafdruk en de aard van de nekbreuk, dat het om moord ging. Opvallend genoeg heeft alleen een plaatselijk politiekorps onderzoek verricht. De gerechtelijke patholoog-anatoom hield zich op de vlakte over de doodsoorzaak.
Berezovski had enkele jaren voor zijn dood een smaadzaak gewonnen tegen de Russische staatstelevisie, die had beweerd dat hij achter de moord, in 2006, op zijn goede vriend Alexander Litvinenko zat. De polonium-moord op de voormalige kgb-agent, gepleegd in opdracht van het Kremlin, zorgde voor een schok in het Verenigd Koninkrijk, net als de soortgelijke, maar niet geslaagde, afrekening van Sergei Skripal en diens dochter, vier jaar geleden in Salisbury. Na beide aanslagen kwamen er sancties, maar ‘Londongrad’ bleef goeddeels in tact.
De Russen bleven in Londen de beschikking houden over de beste accountants, de beste bankiers, de beste makelaars, de beste juristen en de beste pr-adviseurs. Anders dan in andere Europese landen is het mogelijk om onroerend goed te verbergen achter diverse lagen van brievenbusfirma’s. Anders dan in de VS hebben de financiële toezichthouders in Londen jarenlang een oogje toegeknepen bij dubieuze activiteiten.
Een van de grootste voordelen van Londen is altijd de smaadwetgeving geweest. Die stamt uit de Victoriaanse tijd en heeft altijd de bedoeling gehad om de reputatie van de elite te beschermen tegen kritiek en laster. Jarenlang hebben journalisten, schrijvers en uitgevers smaadadvcocaten van kantoren als Schillings en Carter-Ruck achter zich aan gekregen, die door oligarchen waren ingeschakeld. Enkele maanden geleden werd HarperCollins bijvoorbeeld door enkele oligarchen voor de rechter gedaagd wegens de inhoud van het onthullende boek Putin’s People van de journaliste Catherine Belton.
The Sun kreeg pas geleden, na de inval in Oekraïne, nog te maken met advocaten van Harbottle & Lewis, het kantoor dat het koningshuis bijstaat nadat de krant had geschreven dat Abramovistsj een ‘person of interest’ is voor de Britse staat. Een rechtszaak werd voorkomen toen een parlementariër in het Lagerhuis openbaarde dat dit inderdaad het geval was. Dat het tij aan het keren is bleek begin maart, toen de schrijver Tom Burgis juichend het gerechtshof uitliep: een rechter had bepaald dat zijn thriller Kleptopia: How Dirty Money Is Conquering the World gewoon mocht worden verkocht
Ook bij het bestrijden van sancties hebben rijke Russen door de jaren dankbaar gebruikgemaakt van de Londense advocatuur. Zo heeft de bekende strafpleiter Lord Pannick vijf jaar geleden als lid van het Hogerhuis amendementen gehangen aan nieuwe anti-witwaswetgeving. Hij deed dat na te hebben gewerkt voor Arkadi Rotenberg, oligarch en judovriend van Poetin. Deze mazen in de wet, zo klaagde de regering onlangs, heeft het invoeren van sancties na de Russische inval in de Oekraïne vertraagd.
Toch kan de Conservatieve regering amper klagen over Russische inmenging. Begin 2007, kort na de dood van Litvinenko, ontvingen de Tories, toen nog in de oppositie, hun eerste Russische donatie. De gulle geefster was Loebov Galoebeva, die door de jaren zou uitgroeien tot de grootste vrouwelijke donateur uit de partijgeschiedenis. Ze zou zelfs 140.000 pond neertellen voor een potje tennis met Boris Johnson en David Cameron. Haar man is Vladimir Tsjernoechin, in 2000 door Poetin aangesteld als plaatsvervangend minister van Financiën.
Een graag geziene gast in Conservatieve kringen, zeker bij gala-avonden waarin de partijkas werd gevuld, werd Vasili Shestakov, een lid van de Doema die samen met Poetin meerdere boeken schreef, waaronder Learn Judo with Vladimir Putin. Ondertussen was The Evening Standard, de avondkrant van Londen, in handen gekomen van de oligarch Alexander Lebedev, een Poetin-vetrouweling. Een biografie van Poetin werd verloot tijdens een feest van de Conservative Friends of Russia, een russofiele groep binnen de regeringspartij.
Een andere belangrijke partijdonateur werd Alexander Temerko, oud-staatssecretaris van Defensie. Met name met Boris Johnson bouwde Temerko een goede relatie op en uit een onderzoek van Reuters bleek dat hij de Brexit-campagne steunde. Hetzelfde gold voor de genoemde Lebedev en diens zoon Jevgeni, een boezemvriend van Johnson. Over de Russische invloed op het Britse vaarwel van de EU is nog veel onbekend. Vast staat dat belangrijke figuren in het Leave-kamp uiteenlopende banden hadden met Rusland.
Bij het Londense gerechtshof speelt op dit moment een smaadzaak die Aaron Banks, suikeroom van de Brexit-campagne en zelfverklaarde ‘Bad Boy of Brexit’, heeft aangespannen tegen Observer-journaliste Carole Cadwalladr, die had gesuggereerd dat ‘Banksy’ in de zak zit van het Kremlin. Het hoofd van de Leave-campagne was Elliot, die inmiddels miljonair was geworden met zijn diensten voor oligarchen. Er bestaan nog steeds vragen over wat Brexit-strateeg Dominic Cummings tussen 1994 en 1997 precies heeft uitgespookt in Rusland.
Een rapport over de Russische bemoeienis met onder meer het Brexit-referendum liet lang op zich wachten. Pas na de door Johnson gewonnen verkiezingen in december 2019 verscheen het. Conclusie: de Russische inmenging is het ‘nieuwe normaal’, maar het effect is vooralsnog gering geweest. Na de genoemde verkiezingszege begaf de premier zich, samen met zijn verloofde Carrie, naar een feest van de oude en de jonge Lebedev.
Na een tijdje co-voorzitter van de Conservatieve Partij te zijn geweest is Elliot nu weer de fondsbeheerder van de partij. Hij heeft inmiddels omgerekend meer dan twee miljoen euro weten los te weken bij vrijgevige Russen. Tevens is hij nog steeds eigenaar van Quintessentially, al zijn alle verwijzingen naar diensten voor Russen inmiddels van de website verdwenen.
Londen heeft intussen tientallen oligarchen tot persona non grata verklaard en beslag gelegd op onroerend goed, bankrekeningen en superjachten. Ze zijn uitgeweken naar het Midden-Oosten of naar jachten waarmee ze als Vliegende Hollanders over de oceanen varen. Abramovitsj heeft naar verluidt bij de Rothschilds en een bevriende Hollywood-acteur aangeklopt voor leningen om zijn personeel te kunnen betalen. Bankiers, advocaten en accountants komen met verklaringen dat ze geen zaken meer doen met Russen, wijselijk weglatend dat ze dat jarenlang wel hebben gedaan.
In Britse regeringskringen is nu doorgedrongen dat er een keuze moet worden gemaakt. Rusland-deskundige Thomas Mayne, verbonden aan Chatham House, verwoordde het onlangs als volgt: ‘Londen voert een ondernemersvriendelijk opendeurbeleid en dit heeft geleid tot een dubbele benadering jegens Rusland. We zijn blij met het geld, maar we zijn minder gelukkig met het Russische buitenlandbeleid. Op een of andere manier hebben we die link nooit willen leggen.’ Wakker geschud door het Russische Paard van Troje kondigde de Britse regering met tromgeroffel de oprichting van een kleptocratie-eenheid aan die op jacht gaat naar Poetins miljarden.
Of het een succes wordt, valt te bezien. Al jaren gaan frauderechercheurs op zoek naar superrijken die niet kunnen verklaren waar hun vermogen vandaan komt. Er is pas een persoon vervolgd, de vrouw van de Kazachse president, en door het gerechtshof vrijgesproken. Er zullen nog heel veel matroesjkapoppetjes moeten worden opgetild om de verborgen rijkdom te vinden. Het 412 miljoen kostende Witanhurst zou een goed en symbolisch vertrekpunt zijn.