Het boek Mefisto Roman einer Karriere (1936) van Klaus Mann is rond 1980 aan een nieuwe ‘loopbaan’ begonnen. Tot dat jaar was het boek in (West-)Duitsland verboden. Omdat het de reputatie zou schaden van het belangrijkste talent van het Duitse toneel, vóór, tíjdens en ná de nazi-tijd: Gustav Gründgens (1899-1963) – op wiens loopbaan Klaus Mann (1906-1949) de hoofdfiguur van zijn roman zou hebben gebaseerd. In 1980 werd Mefisto voor het toneel bewerkt (Ariane Mnouchkine, Théâtre du Soleil) en verfilmd (door de Hongaarse cineast István Szabó, Oscar-winnaar). De juridische blokkade voor het uitgeven van dit boek was meteen verbroken, Mefisto werd in Duitsland een bestseller, Klaus Mann werd door de Duitse lezers in de armen gesloten, als een verloren zoon. Sindsdien duikt om de zoveel tijd wel een bewerking op. Zoals vorig seizoen de sobere toneelversie van Paul Binnerts. Tom Lanoye schreef op verzoek van Guy Cassiers, de nieuwe artistiek leider van het Toneelhuis te Antwerpen, het toneelstuk Mefisto for Ever. Het verschil met vorige toneelbewerkingen is dat Lanoye verder schrijft waar Klaus Mann ophoudt, in 1936, bij de wanhopige schreeuw van de collaborerende acteur: ‘Ik ben toch alleen maar een gewone toneelspeler’, de slotzin van de roman. Na de pauze – het toneel wordt leger en kaler – krijgen we hier te zien hoe het de toneelmaker vergaat onder het nazi-regime, tijdens de oorlog. En hoe hij na de bevrijding wordt omarmd door het nieuwe regime. Mefisto for Ever is geschreven in opdracht van een Vlaamse regisseur aan een Vlaamse schrijver. Anno 2006 is dat in Antwerpen, in de slagschaduw van de sluwe politieke beweging Vlaams Belang (voorheen: Vlaams Blok), niet zonder betekenis. Lanoye en Cassiers hebben íedere denkbare verwijzing naar de actuele Vlaamse politiek behendig ontweken. Dat wordt ze, heb ik begrepen, verweten. Ik vind dat zeer in hen te prijzen. De twee (letterlijk) bruin-zwarte griezels die door de vertelling dwalen, zetten ons toeschouwers meteen op afstand van de Antwerpse actualiteit. De bruine griezel is De Dikke, generaal-vlieger en minister van Cultuur, een prachtige creatie van Josse De Pauw. Na de machtsovername wandelt hij nonchalant het ‘theater in de hoofdstad’ binnen – waar de handeling van Mefisto for Ever zich afspeelt – en biedt zich aan als beschermer van het supertalent Kurt Köpler, acteur/regisseur (in de roman van Klaus Mann heet hij Hendrik Höfgen). Köpler (zijn hart klopt op links, zijn ambities trillen op rechts) hapt vrijwel meteen. Hij mag meedoen op het hoogste niveau. De Dikke hoeft daarna alleen de strop om de keel van zijn protégé langzaam maar zeker dicht te snoeren. Mefisto for Ever kent in feite twéé Mefisto’s: de toneelspeler Köpler, de gemanipuleerde marionet; daarnaast de politicus De Dikke, de geniale marionettenspeler, die steeds gruwelijker grijnslacht. Als politieke machiavellist heeft hij zijn toneelduivel in een wurggreep waaruit geen ontsnappen mogelijk is.

De zwarte griezel is De Manke, minister van Propaganda. Na de pauze komt hij uitleggen dat er krachtige ingrepen nodig zijn in de repertoirekeuze van de door het nieuwe regime gegijzelde toneelmaker Köpler. De Manke: ‘Shakespeare is verleden tijd. Als ons volk al nood heeft aan theater, moet dat spreken van houvast en saamhorigheid. Wij smachten naar montere meesterwerken, die onze martelaars in ere houden, die herinneren aan ons grootse verleden en die onze glorieuze toekomst bezingen.’ De siddering door het lichaam van de toneelmaker Köpler – hier verbeeld door acteur Dirk Roofthooft – is vanuit al zijn zenuwen in de zaal voelbaar. Hier laten toneelspelers zien wat de consequenties zijn van de keus voor macht en roem. De fuik van zelfdestructie begint zich te sluiten. Daar staat hij, de toneelspeler die te diep boog en te hoog greep, hij kan niet meer terug. In Mefisto for Ever begint in die cruciale scène de teloorgang van een toneelgenie. Hij is een duivel voor altijd geworden.

(wordt vervolgd)

Tot en met 25 november in Vlaanderen, van 2 tot en met 12 december in Rotterdam, Groningen, Zwolle en Amsterdam, daarna tot en met 22 december terug in Antwerpen. Inlichtingen: Toneelhuis Antwerpen, 00-32-3-2248844, www.toneelhuis.be