Dinsdagavond was er ineens die hashtag: #ikdoenietmeermee. Op sociale media circuleerden filmpjes van influencers met de rebellerende boodschap: ‘Alleen samen krijgen we de overheid onder controle. Ik doe niet meer mee. Free the people.’ Het idee voor de stunt ontstond in een WhatsApp-groep met daarin zo’n zeventig BN’ers, opgericht door Viruswaarheid-voorman Willem Engel, bevestigde onder meer presentator Tim Douwsma, gebruiker van de hashtag, tijdens zijn televisieoptreden bij Op1.
Na twee dagen van forse mediakritiek en een aantal teleurstellende televisieoptredens verwijderde het gros van de BN’ers hun filmpjes, een aantal bood zelfs openlijk excuses aan. De hashtag was té provocerend voor de boodschap die het gezelschap éigenlijk had willen uitdragen, erkenden ze. Maar, benadrukte zowel Tim Douwsma als Famke Louise Meijer bij respectievelijk Op1 en Jinek, de onderliggende boodschap blijft overeind: het is tijd voor een open debat waarin kritische vragen gesteld worden over het coronabeleid. Het maakt meer kapot dan het oplevert. ‘De volksgezondheid is meer dan corona’, las Meijer bij Jinek op van haar aantekeningenblaadje. ‘Mensen krijgen later hun diagnoses, er dreigt hongersnood in Afrika’, vertelde Douwsma met een ernstige blik.
Wanneer wordt doorgevraagd naar de oorsprong van deze twijfels en kritiek van de influencers op de maatregelen duikt op verschillende plekken het woord ‘brandbrief’ op. ‘Tim doet dit niet voor zichzelf’, liet Douwsma’s manager weten aan de nos, ‘hij heeft liever dat er een podium komt voor bijvoorbeeld de 2500 artsen en zorgprofessionals die een brandbrief hebben ondertekend omdat zij bezorgd zijn over het huidige beleid.’ Tijdens Douwsma’s tv-optreden, waar twee van de artsen die deze brief ondertekenden ook aanschoven, zei de BN’er dat hij ‘blij is dat deze mensen eindelijk een platform krijgen’.
De brief waaraan wordt gerefereerd is niet nieuw. Al op 30 juni verscheen op opendebat.info een petitie van artsen, die sympathisanten op drie manieren konden ondertekenen: als arts, als ‘medisch professional’ of als bezorgde burger. Op de website is te zien dat inmiddels, naast de bijna twintigduizend bezorgde burgers, maar liefst 2631 artsen en medisch professionals hun handtekening onder dit manifest zetten, onder wie dertien hoogleraren.
Maar de brandbrief krijgt moeilijk voet aan de grond in de traditionele media en bij gerenommeerde artsenorganisaties zoals de Koninklijke Nederlandse Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst (knmg) en de Federatie Medisch Specialisten (fms), waar de schrijvers het specifiek onder de aandacht brachten. In plaats daarvan circuleert de brief ondergronds onder gelijkgestemden op LinkedIn én op de Facebook-pagina’s van onder andere Viruswaarheid (voorheen Viruswaanzin), alternatieve genezers en aanhangers van Forum voor Democratie. Wat is dit voor brief, en waarom is hij vooral in trek bij partijen waarvoor die oorspronkelijk niet bedoeld was?
Het begon allemaal bij Evelien Peeters. Via een videoverbinding vertelt de jonge, bevlogen en welbespraakte internist over haar groeiende twijfels en het idee om haar zorgen op papier te zetten. Ze vertelt hoe ze in maart, samen met collega’s in het academische centrum waar ze werkt, in opperste staat van paraatheid stond om zorg te bieden aan coronapatiënten. Terwijl de covid-zorg werd opgeschaald, raakte de rest van het ziekenhuis uitgestorven; patiënten durfden niet meer te komen, of hun zorg werd uitgesteld. Maar uiteindelijk kon de golf met coronapatiënten prima worden opgevangen door de inzet van extra verpleegkundigen. Artsen zaten duimendraaiend thuis, het land zat op slot.
Toen eind april de rust terugkeerde in het ziekenhuis, begon Peeters zichzelf vragen te stellen, vertelt ze. Corona bleek volgens haar niet dat ‘killervirus’ waarvoor de Wereldgezondheidsorganisatie (who), de overheid en het rivm hadden gewaarschuwd. De mortaliteit is gelijk aan die van de jaarlijkse seizoensgriep, denkt ze. En als er geen sprake meer is van een pandemie, waarom blijven we dan zulke strenge maatregelen nemen, vroeg Peeters zich af. ‘Ik begon in te zien dat de coronamaatregelen op de lange termijn meer schade aanrichten dan dat ze iets opleveren. We maken mensen psychotisch bang voor corona, terwijl het nut van de maatregelen niet bewezen is.’ Toen de twijfels en vragen zich ophoopten én de noodverordeningen werden aangekondigd, was voor Peeters de grens bereikt en besloot ze zich uit te spreken. ‘Het is moeilijk om dit onder je artseneed te zien gebeuren en je stil te houden.’
En zo ontstond een brief, op persoonlijke titel. Die stuurde Peeters eerst naar haar eigen ziekenhuis, haar beroepsvereniging en een medisch vakblad, maar van daaruit bleef het tot haar teleurstelling stil. Op haar LinkedIn-profiel, waar ze de brief daarna plaatste, werd het wél opgepikt. Met een groep gelijkgestemden belandde Peeters in een WhatsApp-groep. Een select gezelschap uit die groep, dat zichzelf later benoemde tot Arts en Covid, herschreef haar eerste brief tot een beknopte variant. Die ging de wereld in als een officiële petitie op opendebat.info, waar mensen hun steun konden betuigen aan de boodschap. In eerste instantie was de brief gericht aan de beroepsgroep, legt Peeters uit. Maar omdat er ook niet-medici waren die hun steun wilden betuigen, werd besloten dat zij ook konden meetekenen. ‘Dat geeft de brief alleen maar meer gewicht.’
De uiteindelijke brief is een aaneenschakeling van zorgen en kritiek op het huidige beleid, al is het lastig om over ‘de brief’ te spreken. Op de website circuleren meerdere versies die inhoudelijk van elkaar verschillen. Zo bestaat er een versie van 30 juni, een van 3 juli, een ‘huidige versie’ en twee varianten van een brief die halverwege augustus naar de Tweede Kamer werd gestuurd. Die laatste twee zijn alleen uit naam van Arts en Covid gestuurd en slechts een deel van de ondertekenaars van de brandbrief ondersteunt ook dat initiatief, legt Peeters uit.
Alle versies van het manifest draaien om de vraag: zijn de huidige coronamaatregelen proportioneel? Staat het middel, in dit geval de maatregelen, wel in verhouding tot de kwaal? In de brieven wordt de zorg uitgesproken dat door alleen aandacht te vestigen op coronazorg, de volksgezondheid op andere vlakken in het geding raakt. Uitgestelde zorg voor niet-coronapatiënten en de kans op psychosociale schade door bijvoorbeeld angst en eenzaamheid verontrusten de briefschrijvers.
De anderhalvemetersamenleving zou het de zorginstellingen bovendien bijna onmogelijk maken om snel de achterstallige spreekuren en behandelingen in te halen waardoor de ‘collaterale schade’ nog lang zal blijven oplopen. De vraag wordt opgeworpen waarom er geen ‘omgekeerde isolatie’ is overwogen, waarbij de ouderen en kwetsbaren zichzelf beschermen tegen het virus. Zo hoeft niet de héle samenleving zich aan strikte maatregelen te houden, maatregelen waarvan het nut en de effectiviteit bovendien niet bewezen zijn, aldus de schrijvers.
Deze redelijke, medisch-inhoudelijke punten worden in de brief afgewisseld met juridische kritiek op de aangekondigde noodverordening. Het plan van het kabinet om een aantal coronamaatregelen een wettelijk karakter te geven, druist volgens de schrijvers in tegen de rechten van de mens. De overheid zou dit doen uit naam van de volksgezondheid, terwijl er volgens de schrijvers slechts ‘summiere wetenschappelijke onderbouwing’ is voor de effectiviteit van de maatregelen. ‘Wellicht’ zou er zelfs meer bewijs zijn tégen dan vóór de mondkapjes, de anderhalve meter en de quarantaineplicht, suggereren de schrijvers. Dat de overheid de noodwet wil invoeren in naam van de volksgezondheid is dan ook ‘schokkend’, stelt de brief.
Tussen de regels door wordt bovendien kritiek geuit op de vermeende cultuur van ‘blamen en shamen’ richting collega’s die ‘alternatieven naast een vaccinroute’, zoals medicatie of leefstijladviezen, belichten. Peeters vertelt over dat punt: ‘Mijn professoren zeiden altijd: als je iets niet begrijpt, volg het geld. Misschien moeten we de banden tussen de farmacie en de ziekenhuizen onderzoeken. Er wordt nu gedaan alsof vaccineren de enige oplossing is, maar het is mij nog niet duidelijk welke partijen er daadwerkelijk belang hebben bij het vaccin.’
Wat de briefschrijvers uiteindelijk concreet willen bewerkstelligen wordt nergens écht helemaal duidelijk. De brief eindigt met een oproep tot een, niet nader gespecificeerde, ‘open discussie’ en een appèl aan de beroepsgroep om zich in een open debat uit te spreken over de maatregelen en de aangekondigde noodverordening. De briefschrijvers uiten hun zorgen over ‘de beslotenheid waarin beslissingen genomen worden en de snelheid waarmee hypotheses en meningen in beleid verankerd worden’ en doen een oproep aan de overheid en de beleidsmakers om óók andersdenkenden in het debat te betrekken.
Binnen een maand nadat de brief op opendebat.info verscheen, zetten meer dan achthonderd artsen hun handtekening. Op het eerste gezicht lijkt de groep ondertekenaars een indrukwekkende en bonte verzameling van academici en medisch deskundigen, van kinderarts tot huisarts, van orthopeed tot psychiater en van longarts tot radioloog. (Emeritus) hoogleraren kindergeneeskunde, cardiologie, immunologie en geriatrie betuigden hun steun net als een waslijst aan ‘medisch professionals’. Maar als de namen van de eerste 42 ondertekenaars van de brief, zoals gepubliceerd op de website, stuk voor stuk door de zoekmachine glijden, blijkt dat het gemêleerde gezelschap bij lange na geen échte doorsnede van de reguliere artsenpopulatie is.
Een selectie uit de ondertekenaars: een specialist ouderengeneeskunde die zich toelegt op ‘bachbloesemtherapie’, traditionele Chinese geneeswijzen en kwantum- en antroposofische geneeskunde; een ggz-arts die haar patiënten behandelt met kunstzinnige therapie, euritmietherapie, hartcoherente training en antroposofische medicatie; en een ‘medicijnvrije huisarts’. Hoewel de niet-reguliere artsen flink vertegenwoordigd zijn in de lijst, houdt in Nederland slechts anderhalve procent van de 72.000 big-geregistreerde artsen zich (deels) bezig met complementaire geneeswijzen. ‘De eerste ondertekenaars komen inderdaad voort uit een artsengroep die zich bezighoudt met “leefstijlgeneeskunde”’, bevestigt Peeters. ‘Maar daarna tekenden ook veel artsen zonder die achtergrond.’ Peeters zelf ziet dat niet als een ondermijning van de autoriteit van het document. ‘Ik denk dat deze mensen misschien eerder herkennen dat er dingen niet kloppen en de brief ondertekenen omdat ze een wat breder mensbeeld hebben dan reguliere artsen.’ Ze windt zich er vooral over op dat de media steeds ‘vanuit de sensatie’ de aandacht op de ondertekenaars vestigen, en niet op de inhoud van het manifest. Een opmerkelijke uitspraak gezien de keuze voor een brandbrief, waarbij júist de ondertekenaars het document gewicht geven.
In de lijst met sympathisanten staan bovendien reguliere artsen en hoogleraren die controversieel gedachtegoed ondersteunen terwijl ze zich blijven verschuilen achter hun titel of witte jas. Zo houdt een van de eerste 81 ondertekenaars, emeritus hoogleraar immunologie Pierre Capel, zich bezig met wetenschappelijk omstreden theorieën over ‘emotioneel dna’. In lezingen bepleit hij derhalve hoe yoga en meditatie de genen veranderen. De man is inmiddels vaste gast bij het burgerjournalistieke platform Café Weltschmerz, waar hij kijkers probeert te overtuigen van de overbodigheid van de coronamaatregelen (‘kappen met kapjes’), de illusie van een werkend coronavaccin, de opzettelijke misleiding van de bevolking door het rivm en de manier waarop de anderhalvemetersamenleving dna-schade zal aanrichten aan deze én komende generaties. Aan de telefoon vertelt hij dat ‘de hele pandemie nérgens op slaat’ en ‘de anderhalvemeterregel alleen bedoeld is om het land te destabiliseren’. Hij is niet aangesloten bij een of ander clubje, zegt hij, maar is wel nauw betrokken bij de harde kern van de brandbriefschrijvers en zit regelmatig met ze om tafel.
Verderop in de lijst prijkt de naam van een gepromoveerde radiologe in opleiding die uitgebreid over de brandbrief sprak in de podcast Een oorlog reeds verloren van fervent complotdenker Sven Hulleman en de brief promoot op haar sociale-mediakanalen. Op Facebook bejubelt ze bovendien de ‘80 minuten pure waarheid’ van complotdocumentaireserie Plandemic, de reeks die viraal ging tijdens de coronacrisis en wordt bestempeld als de breedst verspreide vorm van Covid-19-desinformatie ter wereld. Haar podcastoptreden wordt onder meer bejubeld en gedeeld door een psychiater die op Twitter te kennen geeft zich achter Wakker Geluid te scharen, de evenknie van Viruswaarheid.
Wat ook niet bijdraagt aan de reputatie van de brief is het optreden van Peeters bij Café Weltschmerz, vooral bekend vanwege de brede schare complotdenkers die aanschuift. ‘Ze hebben mij benaderd, maar ik heb de boot eerst drie keer afgehouden’, vertelt Peeters, die bekent als arts niet gewend te zijn om in de schijnwerpers van de media te staan en soms worstelt met het vinden van een geschikt podium voor haar verhaal. ‘Ik kende het platform ook helemaal niet, maar toen we nergens in de reguliere media een platform voor een debat kregen, ben ik me erin gaan verdiepen.’ Dit was nog het minst alternatieve platform dat haar benaderde, vertelt ze. ‘Het is niet de beste journalistiek, maar hier kreeg ik tenminste de kans om mijn verhaal te doen zonder dat ik geframed werd.’
Nog steeds heeft de brief, tot Evelien Peeters’ teleurstelling, niet geleid tot het grote, open en kritische debat met collega’s en beroepsgenoten waar ze op hoopte. In plaats daarvan circuleert het manifest met name bij mensen zonder medische of wetenschappelijke achtergrond en is het tot een heilige graal van kritisch verzet bekroond onder geïnteresseerde dwarsdenkers van alle soorten en maten. Het werd een wetenschappelijke onderbouwing voor de beweging Viruswaarheid en hét document waarmee influencers vorige week aanschoven in talkshows. ‘Het is vervelend dat je niet kunt beïnvloeden waar zo’n brief terechtkomt’, zegt Peeters. ‘Maar aan de andere kant: zo’n brief hoort eigenlijk ook wel bij Viruswaarheid thuis. Ik denk dat zij zich ook oprechte zorgen maken. Die beweging vertegenwoordigt alle vormen van kritisch tegengeluid in Nederland, daar hoort deze brief ook bij.’
Dat Viruswaarheid en de brandbrief sterk aan elkaar verbonden zijn blijkt onder andere uit het optreden van een van de ondertekenaars, een psychiater, op een protest van Viruswaarheid in augustus op het Malieveld. Daar sprak ze, gehesen in witte doktersjas, de menigte toe met uitspraken als: ‘Wij zijn met zovelen dat we ze (de overheid – ks) makkelijk met z’n allen de gracht in kunnen gooien. Laat je niet bang maken en vecht voor elkaar, vecht voor je leven! Weg met Rutte! (…) als je je angstig voelt, lees de brandbrieven.’
Voor sommige artsen was dit soort acties juist reden om hun handen bij nader inzien van de brief af te trekken. Huisarts Claire Loots ondertekende in juni de eerste versie van de brandbrief die ze voorbij zag komen op LinkedIn, omdat ze het belangrijk vindt dat artsen en medisch wetenschappers kritisch durven kijken naar hun eigen aanpak. ‘Maar inmiddels zijn groepen als Viruswaarheid ermee aan de haal gegaan en is het gebruikt in dubieuze protesten tegen mondkapjes’, vertelt ze. Ze baalt ervan dat de brief al binnen twee uur na publicatie door Viruswaarheid was toegeëigend. Langzaam zag ze online een gepolariseerd debat ontstaan rond de brief. Via social media kreeg ze de vraag waarom ze een brief van Viruswaarheid ondertekende. ‘Dat is dus absoluut niet het geval.’
Volgens Corine Meppelink (Universiteit van Amsterdam), gepromoveerd op onderzoek naar de manier waarop digitale gezondheids-informatie toegankelijk wordt voor mensen met weinig medische kennis, is het niet gek dat de brief inmiddels rondzingt bij mensen zónder een medische achtergrond. De aantrekkingskracht van het manifest zit hem niet zozeer in de inhoud, maar vooral in de vorm, weet Meppelink. Immers: als 2500 dokters het zeggen, dan zal het wel waar zijn. Vooral online zijn mensen niet erg kritisch als het gaat over het beoordelen van de betrouwbaarheid van hun medische informatie, vertelt ze. ‘En als er dan vooral dokterstitels of hoogleraren op zo’n lijst staan, zorgt dat voor een groot gevoel van betrouwbaarheid, los van wat er inhoudelijk precies verteld wordt.’
Hoewel Evelien Peeters een tv-optreden bij Nieuwsuur afsloeg omdat ze zichzelf ‘niet als expert beschouwt’, vindt ze het wel gerechtvaardigd dat de ondertekenaars zich als arts uitspreken over de noodmaatregelen. ‘Zolang de maatregelen genomen worden in naam van de volksgezondheid, zijn wij de deskundigen.’
En dat is precies de crux van wat hier mis is gegaan, denkt Cecile Janssens, epidemioloog en hoogleraar translationele epidemiologie aan de Rollins School of Public Health in Atlanta. De briefschrijvers én ondertekenaars eigenen zich met de brandbrief onterecht expertise toe. ‘De titel van arts klinkt al snel gewichtig’, zegt ze. ‘Het is heerlijk om je achter je witte jas te verschuilen en vervolgens te zeggen: wij weten hoe het zit. Maar wat weet een oogarts of een orthopeed hier nou van af?’ Volgens Janssens heeft een open discussie, zoals de briefschrijvers graag zien, weinig zin als je geen idee hebt welke overwegingen er meespelen bij zulke complexe vraagstukken. ‘Dan ben je eigenlijk alleen maar bezig met vragen stellen en de keuzes van het rivm en het omt in twijfel trekken. Daarmee voed je vooral types van Viruswaarheid met wantrouwen over het beleid.’
Hoe kijkt de KNMG, als vertegenwoordiger van álle artsen in Nederland, aan tegen dit manifest dat ook zij ontvingen? Kan een groep dokters zich zomaar verenigen om als collectief een standpunt te verkondigen uit naam van artsen?
‘Ik heb even door het document gescrold en ik moet bekennen dat ik niet zo goed weet wat ze nou precies willen’, bekent voorzitter René Héman. Dat neemt niet weg dat de knmg een groot voorstander is van een kritische houding, zoals dat echte wetenschappers betaamt, vult hij aan. Tegen het uiten van zorgen in de vorm van een brandbrief bestaat op zich geen bezwaar. Maar, benadrukt Héman, als je als arts kritisch bent en dat in een open debat wilt uiten, wees daar dan heel zorgvuldig mee.
Op persoonlijke titel medische uitspraken doen is dan ook een illusie, vindt Héman, zeker als je nota bene ondertekent als arts. ‘Je kunt jezelf niet losknippen van je artsentitel. Dat kan niet als je in een vliegtuig zit en iemand krijgt een hartaanval, maar ook in dit geval kan dat niet. Weeg als arts dus altijd je woorden op een weegschaal, want wat je zegt heeft impact. Dat betekent dat je goed moet weten waar jouw expertise begint én ophoudt. Ken je grenzen, dat is een belangrijke gedragscode in ons vak.’