Wij zijn allen tijgers

Probleemtijgers, zo worden de dieren in het Amoergebied in Rusland genoemd die de lokale bevolking aanvallen, hun huisdieren en vee opvreten en onder hun auto’s lopen. Waren er nog twintig over in 1930, dankzij een speciaal programma zijn het er nu meer dan vijfhonderd. En dat leidt volgens een recent rapport van het wnf tot een drastisch toegenomen aantal htc’s, human tiger conflicts, in het gebied, met name met jagers. Waarbij in het algemeen geldt dat de tijger het onderspit delft.

De relatie tussen tijger en mens is gecompliceerd, luidt de nuchtere aankondiging door het Holland Festival van de filminstallatie van de Singaporese kunstenaar en filmmaker Ho Tzu Nyen. Naar eigen zeggen begon zijn ‘obsessie’ met de tijger uit Singapore met een leeuw. De naam ‘Singapore’ zou via het Maleis afstammen van het Sanskriet ‘Singa Pura’: leeuwenstad. Niet dat er ooit leeuwen op het eiland waren, maar de eerste kolonisator van Singapore, een prins uit Sumatra die er in 1299 arriveerde, zou tijdens de jacht vanaf een heuvel hebben geroepen: ‘Een leeuw!’ Dat moet een tijger geweest zijn – het barstte ervan op het eiland, tot begin twintigste eeuw, toen er na het bezoek van de Portugezen, de Nederlanders, de Britten en de Japanners in heel Singapore niet één meer over was. Het probleem lag niet bij de tijger.

Tzu Nyen vond in de Singaporese tijger een mythisch wezen, een verdwenen aanwezigheid wier verhaal inzicht verschafte in de geschiedenis van het land. Een ander inzicht dan het geijkte verhaal van geoliede vooruitgang, van een verwilderd eiland tot een beschaving met een bloeiende economie, bereikt zonder al te veel hobbels. De tijger moest voor die moderniteit namelijk wijken en werd een herinnering, verwerkt in tal van nationale symbolen. Was een krachtige mascotte alles wat het nieuwe land, sinds 1965 onafhankelijk, nodig had? En waarom bleef uitgerekend die herinnering in leven terwijl zo veel van de overkoepelende geschiedenis werd overgeslagen?

De omgang tussen mens en dier en de strijd tussen natuur en orde, tussen geloof en ratio, vormden de inspiratie voor ten minste vijf werken van Tzu Nyen, geëxposeerd in grote musea en biënnales over de hele wereld. Er was The Song of the Brokenhearted Tiger (2012), Ten Thousand Tigers (2014) en Two or Three Tigers (2015). Drie jaar werkte hij aan de nieuwe filminstallatie One or Several Tigers. Het is het laatste tijgerwerk – ‘de tijger is een zeer veeleisende meester om te dienen’, zei Tzu Nyen in een interview – en in zekere zin het meest complete. De ontmoeting tussen mens en dier is er aangevuld met de krachten die er invloed op uitoefenden, politieke, culturele en economische bemoeienissen die het einde van het samenleven inluidden.

In de Koninklijke Vlaamse Schouwburg in Brussel, tijdens Kunstenfestivaldesarts, en straks tijdens het Holland Festival in Frascati, is het publiek vanaf lange banken in een donkere zaal getuige van die ontmoeting. Verspreid over twee tegenover elkaar opgestelde schermen grijpen mythologie, koloniale geschiedenis en natuur in elkaar. Mens en tijger duikelen over elkaar heen in een mix van animatie, digitale techniek en archiefbeeld. Wanneer een van de schermen verdwijnt gaat hun verhaal verder in de ruimte erachter, nu een diorama. One or Several Tigers is onmogelijk in zijn geheel te zien, alleen te horen, en levert uit elke hoek een andere mix van de complexe geschiedenis.

Een aantal historische personen passeert de revue, onder wie George D. Coleman, een koloniaal type met bakkebaarden in een hoge broek, lange jas met een rits knopen en hoge zwarte laarzen, vergezeld door een gereedschap als de theodoliet, ‘measuring the shape of things to come’, zingt de tijger vanaf het andere scherm. De tijger werd onder hun gezag ‘de ander’ en teruggedrongen tot voorbij de rand van de nieuwe beschaving, waar hij samen met andere bannelingen, de vele goedkope arbeidskrachten, een leven moest leiden in de marge. De tijger verschijnt bij Tzu Nyen afwisselend als animatiefiguur, prachtig en onschuldig, als geschilderd schaalmodel, indrukwekkend en gevaarlijk, en als echte tijger, gefilmd in de nacht, slank en schichtig, een bedreigde diersoort.

Van een regelmatige verschijning, een wat norse buur, werd de tijger op Singapore teruggebracht tot onderwerp van wilde verhalen. De ‘weertijger’ verscheen, in de voorstelling in het refrein: ‘We’re tigers. Weretigers.’ Mooi is hoe in de regie van Tzu Nyen de tijger als metafoor juist steeds dichter naar de realiteit toe kruipt. Hij wordt van een held met aanzien tot een vijand van het moderne leven, maar als symbool onuitroeibaar. Op de kin van de koloniaal groeien plots stugge haren. En het land raakt op, de natuur is uitgeput.

Tzu Nyen werkt aan Het Kritisch Woordenboek van Zuidoost-Azië, een multimedia-project bestaand uit 26 termen, een voor elke letter van het alfabet. De tijger was er slechts één van. One or Several Tigers is geschreven als een duet tussen mens en dier dat piept en kraakt, met stemmen die afwisselend klinken als een oude man en een beest aan het eind van zijn Latijn. De voorstelling duurt een intens half uur en eindigt op een onheilspellende noot met een Nederlands tintje. Wij zijn allen tijgers.