In het oosten van Europa heeft zich een wild experiment voltrokken met democratie. Niet alleen is het onhelder hoe de verkiezing van Volodymyr Zelensky tot president van Oekraïne uitpakt – dat is bij elke verkiezing zo. Maar in dit geval is het zelfs na maanden verkiezingscampagne, een stadiondebat en twee verkiezingsrondes nog steeds onhelder wat de nieuwe president eigenlijk wil en waar hij bij benadering voor staat.
Oekraïense politiek is hoog in spektakelwaarde (vuistgevechten, vergiftigingen en dergelijke) en stelde ook ditmaal niet teleur. Er waren zo veel presidentskandidaten dat de Oekraïners bij de eerste verkiezingsronde een stemlijst van bijna een meter meekregen naar het stemhokje. Daarop prijkten onder meer de namen van iemand met huisarrest, een paar spionnen, twee ‘klonen’ (kandidaten wier naam sterk lijkt op een bekende kandidaat, om die stemmen te ontfutselen) en een jurist die van zijn kandidatuur een datingshow maakte (‘Wil Je Een Presidentsvrouw Zijn’ trok naar eigen zeggen driehonderd dames, uit wie hij een keuze maakte). En natuurlijk een tv-komiek, die won.
Zijn verkiezing krijgt in West-Europa vooral geamuseerde en positieve reacties. De reden voor geamuseerde reacties is helder. De redenen voor de positieve zijn een combinatie van een soort Kremlinologie (die suggereert dat Zelensky misschien een kompaan wordt van de neoliberalen die nog steeds de dienst uitmaken in de Europese Unie) en tevredenheid over de nederlaag van de zittende president Poroshenko. Die tevredenheid is helemaal terecht, want als integer en zorgvuldig bestuur de voornaamste taak van een president is, heeft Poroshenko simpelweg gefaald. Oligarchen maken nog steeds de dienst uit in Oekraïne, vijf jaar na ‘Maidan’, en Oekraïne blijft pijnlijk corrupt (op de meest gebruikte corruptie-index deelt Oekraïne plaats 120 van de wereld met Malawi en Liberia).
Nog positiever beschouwd sluit Oekraïne aan bij een opmerkelijke democratische opleving in Centraal-Europa, die allerlei nieuwe groepen burgers de politiek in brengt. In de Groene Amsterdammer van deze week staat daarover een reportage: kunstenaars, millennials, ontwerpers, filmproducenten, tieners en anderen die in Centraal-Europese landen politiek actief worden om de integriteit te winnen die in de politiek van hun landen ontbreekt. In dat plaatje past ook een tv-komiek die de Oekraïense verkiezingen wint, als reactie op de steeloligarchie in Kiev. Maar in die reportage waarschuwt een van die nieuwe politiek actieve burgers ook dat ‘het een gevaarlijk moment is als mensen verandering willen, maar ze weten niet wát. Dat is ook een voedingsbodem voor populisten en extremisten.’ Woede tegen het zittende bestuur zorgde er bijvoorbeeld voor dat in Slowakije een gouverneur en een op de elf parlementariërs een fascist is – niet het soort dat mogelijk flirt met dubieuze ideeën, maar het soort dat in nazi-uniform fakkelmarsen houdt.
In dat licht is de presidentsverkiezing in Oekraïne ook een zorgwekkend experiment. Zelensky heeft zich in de paar maanden dat hij presidentskandidaat is met verbazend gemak op de vlakte gehouden over zijn ideeën en intenties, buiten een handvol populistische kreten en vage beloften over referenda. Jammer genoeg zijn er aardig wat aanwijzingen dat Zelensky aan de hand loopt van een in binnen- en buitenland van corruptie beschuldigde oligarch die nog een appeltje te schillen had met Poroshenko. (Zo is de persoonlijke advocaat van die oligarch Zelensky’s campagneleider.) ‘De heer Zelensky heeft succesvol campagne gevoerd tegen het systeem. Helaas vertegenwoordigen de krachten om hem heen enkele van de meest kwaadaardige elementen van dat systeem’, schreef een analist van een Schotse denktank daarom.
Zorgwekkend, maar dat waren eigenlijk alle jaren van de Oekraïense half-democratie tot nu toe. Zelensky vaart op de verwachtingen van vooral jonge kiezers. Als hij slechts een Potemkin-kandidaat is voor een nieuwe oligarch, dan is dat niet meer dan de zoveelste teleurstelling die zij moeten slikken. Zorgwekkender dan Zelensky is de persoon die de Oekraïners misschien in de toekomst zullen kiezen als ook hij zich ontpopt als een insider in het systeem. Maar misschien doet hij dat helemaal niet. Misschien ontwikkelt hij zich zoals de aanhangers hopen die in hem de beste kans zien op integriteit in de Oekraïense politiek. Het is nogal een wilde gok, en misschien niet zo verstandig in zo’n belangrijk land. Maar het is te vroeg om het af te schrijven.