Populair-wetenschappelijk programma De kennis van nu (verwarrend ook een tijdje Focus geheten) ging recent over muziek. Vooral over de vraag wat die voor de lijdende mens kan betekenen. Ach, bijna iedereen kent uit ervaring het verschijnsel dat muziek troost. Welke soort, dat verschilt. Zoals ook verschilt welke ontelbare muzieksoorten juist averechts effect hebben bij sores (‘ZET UIT DAT DING’). Mike Boddé improviseerde aan de piano op de evergreen As Time Goes By (a kiss is just a kiss). Bevraagd door presentator Elisabeth van Nimwegen vertelde hij, beduidend strakker dan in Podium Witteman, dat muziek maken (en luisteren) voor hem veel meer functies heeft dan het plezier ervan. Zo speelt hij als hij zijn broer wil gedenken, als hij zich geneert na een onaangenaam telefoongesprek, bij hevige fysieke pijn. Maar tijdens zware depressie kon hij juist geen muziek verdragen: er is dus een ondergrens aan de troostkracht van muziek. Wat ik zelf ooit ook ervoer: zelfs Monteverdi viel niet te verdragen en, excuseer, het was een tijd ‘fuck Mozart’. Het langzaam weer verlangen naar muziek bleek indicatie voor mijn mate van rouwverwerking en bij Boddé voor verdwijnen van depressie.
Naast Boddé musiceerde Artur Jaschke, contrabassist en neuromusicoloog, die onderzoekt wat muziek met en in de mens doet. Daar worden onder meer proeven mee genomen in het universitair ziekenhuis van Groningen. We belandden op de afdeling neonatologie, waar gitaar gespeeld werd bij een baby in couveuse, geboren op de grens van levensvatbaarheid. De moeder kan alleen maar haar hand naar binnen steken, die op het buikje leggen en het kindje toefluisteren. Maar zij en de medische staf hopen en denken dat de kalme gitaarklanken ook een stress verminderend effect hebben, te midden van de onvermijdelijk onaangename geluiden van medische apparatuur. In elk geval heeft de muziek zicht- en meetbaar effect op hersenen, ademhaling en hartslag van baby en dat zou komen doordat bepaalde stressgenen worden uitgezet. De moeder is overtuigd van positief effect, de neonatoloog heeft sterke vermoedens in die richting. Een roerende scène die mij elke neiging tot schamperen over ‘vage therapie’ ontnam.
Er wordt trouwens ook bij bedden van volwassenen gemusiceerd, bij patiënten die daar erg van blijken te genieten, opleven en soms, net als Boddé, zelfs minder pijn ervaren – een effect dat uren aan kan houden. Het zal zijn als bij de Cliniclowns: de meeste kinderen genieten, anderen gruwen. Belangrijk vindt de leiding dat verpleegkundig personeel het niet alleen als prettig ervaart maar dat het ook hun contacten met patiënten makkelijker maakt: die openen zich. Win-win dus. Dat geldt ook even voor de patiënte die, als de violiste aankondigt Bartok voor haar te gaan spelen, opveert en stralend vertelt dat ze lang in Hongarije woonde en daar twee langdurige relaties had (zou personeel dat de muzikanten gesouffleerd hebben?), maar die na de aanvankelijk blij ontvangen muziek behoorlijk van de kaart raakt: juist de fysieke nabijheid van de spelers doet muziek sterker raken (wat iedereen kent: niets boven fysieke aanwezigheid bij een concert), maar in dit geval kwam ook het slechte medische nieuws dat ze recent kreeg er keihard door mee. Hier werkte het vermoedelijk als ‘voorbij, o, en voorgoed voorbij’. Buiten op de gang zijn betrokkenen, onder wie de presentator, zichtbaar aangeslagen. De kijker ook.
Dat dementerende bejaarden opleven door samen zingen werd getoond en lijkt onomstreden. Genezen doet het niet maar welbehagen (dat langer duurt dan de sessie zelf) lijkt me van onschatbaar belang. Al zie ik mezelf, als dat lot toeslaat, als izegrim niet snel meedoen met kinderliedjes en het oeuvre van Eddie Christiani, Max van Praag of Doris Day. Niet alles was even overtuigend in dit lappendekentje rond muziek, lijden, verzachting en genezing. En het item waarin de Sloveense tenor Ambroz Bajec-Lapajne in Utrecht wordt geopereerd aan een hersentumor, terwijl hij Schuberts Gute Nacht zingt (Fremd bin Ich eingezogen/ Fremd zieh Ich wieder aus!) lijkt me eigenlijk wezenlijk andere materie. De chirurg kan er het onderscheid tussen tumor en hersenweefsel bij verkleving door controleren, maar de scène zelf is aangrijpend, door de zingende patiënt en door de onovertrefbare verpleegkundige die zijn hand vasthoudt, hem prijst, bemoedigt en troost. Operatie geslaagd: we zien hem optreden in Podium Witteman.
Overigens dacht ik prompt terug aan de eerste aflevering van de voortreffelijke serie over de Kennedy’s (VPRO): oudste dochter Rosemary, door zuurstofgebrek bij de geboorte intellectueel achtergebleven, moest van vader een lobotomie ondergaan: een ‘minderwaardige’ Kennedy viel niet te accepteren. Tijdens de operatie moest ze zingen. Dat ging goed tot het totaal mis ging. Een inrichting was haar deel, waar de liefhebbende vader haar nooit en de dito moeder haar pas na twintig jaar regelmatig bezocht. Fijne familie.
Muziek is geen wondermiddel tegen pijn en lijden, maar zonder zou het een stuk erger zijn. Dat is de negatieve benadering: muziek is voor wonderbaarlijk veel mensen primaire behoefte, levensvoorwaarde en bron van geluk. Toen een goede vriend stierf klonk An die Musik, Schuberts en zijn eigen dankbetuiging aan de voor hen belangrijkste muze. Helaas kan ik het wonderbaarlijk mooie lied sindsdien slecht horen: daar gaan we weer. Mike Boddé sloot de aflevering af: wij kunnen niet zonder muziek, wij willen overal muziek, maar de politiek laat het grandioos afweten. Hij zal doelen op de rudimentaire aanwezigheid van muziek op basisscholen; op de kaalslag die de cultuursector onderging tijdens Halbe Zijlstra, onder aanvoering dus van de VVD met zijn demagogische aanvallen op een Chablis slurpende elite (waartussen kennelijk geen VVD’er te vinden is). Maar ook zei onze Mike iets als: je kunt onderzoeken wat je wilt – het mysterie zal blijven, want meer dan trillende lucht is het niet.
Overigens, die trillende lucht van Bajec-Lapajne kwam uit Die Winterreise, meesterwerk, zeker, dat na een drammerige, egotrippende lobby van Lex Bohlmeijer nummer 1 op de Hart & Ziellijst van Radio 4 werd (op zichzelf een onding, maar wel een fraai onding). Graag zou ik het over de verjonging op die zender hebben, waar niets mis mee zou zijn als die niet tegelijk een onverdraaglijke hoeveelheid gekraai, ongeinspelletjes, ongewenste intimiteiten en trivialia van de zijde van de presentatoren met zich meebracht (Corine Lacor meldde zojuist dat ze na afloop van de uitzending even op een terrasje ging zitten vanwege het zonnetje – dat we het weten; overigens kan ik beter tegen haar dan tegen de door haar bejubelde duopresentator Sander Zwiep: ‘Dan mag(!) je mailadres naar onze site’, zoals in: ‘Dan mag u daar gaan liggen en de bovenkleding uitdoen’). Maar ja, dat is radio. En mijn kritiek zou daar afgedaan worden als die van een ouwe lul die met ‘u’ aangesproken wenst te worden, terwijl tutoyeren me worst zal wezen als ze de ongelofelijke hoeveelheden bombastische filmmuziek en kitscharrangementen, maar vooral hun egotripjes achterwege zouden laten (de vriend van Jet Berkhout was op reis en ze kon die dag even een ander parfum op omdat hij dat normaal onprettig vindt – het luchtje dat hij prefereert ruikt ze door de frequentie niet meer en nu dacht ze af en toe ‘wat ruik ik lekker’ – godallemachtig).
Jazeker, wij bejaarden maken Concertgebouw, Stopera en kennelijk ook Radio 4 tot dependances van bejaarden- en verpleeghuis. Dat vinden jongeren niet leuk en wij zelf trouwens ook niet. Dat de reclame op Radio 4 steeds vaker urineverlies en stomaproblemen tot onderwerp heeft is een veeg teken. Maar deze godvergeten mix van infantilisering en Facebook-cultuur waarin elke scheet gedeeld moet worden, die doet mij regelmatig brullen ‘UIT DAT DING’. Wat ik trouwens dan zelf moet doen, me daarmee ook van soms prachtige muziek berovend. En kan Dieuwertje Blok (andere generatie) eindelijk eens ophouden tegen ons te zeggen dat we iets van ons weekend moeten maken? Dan kan ik stoppen met brullen ‘DAT MAKEN WE ZELF WEL UIT’.
De kennis van nu. Presentatie afwisselend Elisabeth van Nimwegen, Diedrik Jekel. NTR, woensdags, NPO2, 21.25 uur. Recente uitzendingen: Het moederbrein, De waterstofbelofte. Besproken aflevering De kracht van muziek