De letter x voor de zoen, onder aan een brief of een e-mailbericht, is de meest openbare vorm van geheimschrift. Veel geheims is er dan ook niet meer aan. Eerder lijkt ze een rudimentaire vorm van het elektronische shorthand dat sms-boodschappen vaak zo ondoordringbaar maakt: 12seeu, ff wachten of het wordt lllang. Die ver-rebussing bleef niet tot het mobieltje beperkt. Een populaire kindersoap op de Vlaamse televisie heet W817. Lees: Wacht eens even…
Steno heeft altijd al dicht tegen het geheimschrift aangelegen, maar echte verduisterende bedoelingen heeft het nooit gehad. Als het die functie al kreeg, was dat bij toeval. De manuscripten van de filosoof Edmund Husserl worden in het Leuvense archief dat zijn naam draagt bladzijde voor bladzijde ontcijferd uit een ontoegankelijk geworden schrift. Niet omdat Husserl achterdochtig was of, erger, zijn hand tot onleesbaarheid had laten verslonzen. Maar omdat hij alles noteerde in het sinds lang vergeten Gabelsberger steno dat onder Duitse geleerden en studenten in het begin van de twintigste eeuw gangbaar was.
De kussende x aan het slot van de brief kan niet door snelheidsoverwegingen zijn ingegeven. Een afgeraffelde zoen is een belediging en dat is wel het laatste wat de smachtende schrijver zou willen toevoegen. Maar zomaar schrijven «een dikke kus» is niet alleen te uitgesproken maar ook te huislijk voor een liefdesgebaar. «Dikke kussen» geven wij aan moeders, zusters en desnoods aan alledaagse vriendinnen. Maar niet aan die éne.
Dat wil zeggen: niet aan die éne zolang die nog niet de huislijk vertrouwde wederhelft is. Met dikke kussen hebben echtelieden geen moeite, ook niet per brief. De schroomvalligheid van de x, die de zaak niet met name wil noemen, hoort dan ook bij het verkennings- en veroveringsstadium. Ze is het schot voor de boeg van een liefde die zich nog niet durft uit te spreken maar cryptisch en onder couvert wordt aangeboden.
Volgens Kees van Kooten heeft de kus-x dan ook wel degelijk met een geheim te maken, maar dat raadsel ligt niet in haar betekenis. Over haar zeggingskracht bestaat geen misverstand. De x, die zelf het geprivilegieerde symbool van het geheim vormt («Mr X») heeft met de verhoopte kus een essentiële gelijkenis. Ze verwijst naar het onbekende, dat zo kunnen we eraan toevoegen tegelijk een wereldschokkende Gebeurtenis is («X marks the spot»).
Vanwege het geheimzinnige dat zich kon nestelen in de relatieve nutteloosheid van de letter, werd de x in het traditionele onderwijs pas op het allerlaatst geoefend, zo vermoedt Van Kooten. Net als de q, die om dezelfde reden wel een geliefde geheim-agentletter werd, maar nooit de erotische lading van de Gebeurtenis kreeg. Die laatste moest bij het timide zetten van de x onder de eerste liefdesbrief gewoonlijk nog komen. Niet de daad maar de kus was in die jaren nog het verlokkende onbekende.
Van Kooten mediteert over de x in het prachtige boek Letterlust (De Harmonie/ Manteau), waarin vrijwel het hele alfabet ter sprake komt, plus de creatieve aanwending daarvan in schoonschrift, orthografie, straatgraffiti, afkortingen en spelfouten. Op de tegenoverliggende bladzijden staan ontwerpen van de typograaf Ewald Spieker: boekontwerpen, affiches, meubels in lettervorm, alfabetische sculpturen. Spieker oogt modern, Van Kooten mijmert vooral over de jaren vijftig, waarin hij schrijven leerde en letters plotseling de wereld domineerden.
Dat was de wereld van letters krijten op straat, bordjes SH op de fiets van slecht horenden en schuinschrift met krulletjes aan de v, als de schaarse frivoliteit die deze jaren zich konden veroorloven. Strak en rijk in hun soberheid steken de ontwerpen van Spieker daarnaast af, liefdevol afgedrukt in een boek dat zich van iedere letter en kleurnuance bewust is.
De x keert op de binnenflap van het boek aan begin en einde terug, niet als hoopvol raadsel maar als gemak. Ze wordt gevormd door twee omgekeerd op elkaar gestapelde As, die driedimensionaal een krukje vormen: een van Spiekers ontwerpen. Er schuilt iets melancholisch in die bestemming, die tegen de gang het alfabet ingaat. Wat liefdeshunkerend als x begon, eindigt in het comfort van de A van «aanvang». Met het meubilair wordt de liefde pas werkelijk: dat wisten de jaren vijftig heel zeker.