Donald Trump beloofde het voor de verkiezingen, werd president van de Verenigde Staten, hield zich aan zijn woord, ontketende een handelsoorlog en is keihard jegens illegale immigranten. De Italiaan Matteo Salvini beloofde het voor de verkiezingen, werd met zijn rechtse Lega Nord de tweede partij en zelf minister van Binnenlandse Zaken, hield zich aan zijn woord en weigerde een schip met asielzoekers de toegang tot een Italiaanse haven.
Komend najaar zijn in de Duitse deelstaat Beieren verkiezingen. De uit Beieren afkomstige csu-minister Horst Seehofer van Binnenlandse Zaken voelt de hete adem van de rechtse Alternative für Deutschland in zijn nek, dreigt te beloven asielzoekers aan de Duitse grens terug te sturen als ze al elders in Europa geregistreerd staan en nu wankelt de regering van bondskanselier Angela Merkel. En in combinatie met de actie van de Italiaan Salvini ook het vluchtelingenbeleid van de Europese Unie.
In NRC Handelsblad trok de Oostenrijkse historicus en oud-ambassadeur Emil Brix een parallel tussen de EU en het Habsburgse Rijk. Ook vóór 1914 was er, net als nu, een periode van ‘heftige globalisering’. ‘Maar het systeem kon dat niet aan: het kwam te veel van boven… Het werd in de provincie niet gesteund.’
De historische les die Brix daaruit voor de EU trekt, is dat nationale politieke leiders de ontwikkelingen moeten kunnen bijbenen. Zij zijn het die van de stem van de bevolking afhankelijk zijn. Zij zijn het dan ook die de bevolking achter beslissingen in Brussel moeten krijgen. Bij de invoering van de euro of het afschaffen van grenscontroles binnen Europa is daar onvoldoende rekening mee gehouden. Dat laten de kiezers in enkele lidstaten de EU nu voelen. Door hun voorkeur uit te spreken voor politici die beloven wél met hun zorgen, normen en waarden, en belangen rekening te houden. Net als Trump deed in de VS.
De slag op zee om het afdwingen van de ooit binnen de EU gemaakte afspraken over het verdelen van de asielzoekers over de lidstaten begon nog geen twee weken nadat de nieuwe Italiaanse regering van de Vijfsterrenbeweging en Lega Nord was beëdigd. De eerste partij wordt anti-establishment genoemd, de tweede antimigratie.
Salvini verbood het aanmeren van een reddingsschip met 629 vluchtelingen. Zijn argument? ‘Het interesseert Europa geen zier.’ Waarmee hij bedoelde dat in Italië vanuit Afrika maar mensen in boten blijven aankomen zonder dat de andere lidstaten hun nu drie jaar geleden gemaakte afspraken nakomen om Italië te helpen door asielzoekers uit dat land over te nemen.
Dat weigeren van het schip kun je chantage noemen over de ruggen van de vluchtelingen, maar draai het eens om. Speculeerden andere EU-landen er mogelijk op dat Italië schepen niet zou durven te weigeren vanwege het verwijt dit over de ruggen van de vluchtelingen te doen? Probeer je eens voor te stellen wat er zou gebeuren bij verkiezingen als Nederland een grensland zou zijn waar veel asielzoekers in bootjes zich melden en andere EU-landen geen mensen overnemen van ons. Anti-migratiepartijen zouden er wel bij varen. En ook hier zou de roep vanuit de bevolking om binnengrenzen te sluiten toenemen als vluchtelingen in groten getale vanuit andere EU-landen binnenkomen – net als in de Duitse deelstaat Beieren.
Ook hier zouden nationale politici daar gevoelig voor zijn en naar luisteren. Want naar de kiezers luisteren, gaat het daar niet ook om in de politiek? Het migratievraagstuk laat zien hoe moeilijk dat is, het evenwicht weten te vinden tussen leiderschap tonen en lijnen uitzetten enerzijds en luisteren naar de kiezers anderzijds.
De historicus Brix kijkt ook als een psycholoog naar de verschillende volkeren in de EU, een psycholoog die gedrag verklaart vanuit trauma’s uit het verleden. Zo neemt hij onder Midden-Europeanen een slachtoffercultuur waar, een gevolg van de dominantie van de Duitstaligen in het Habsburgse Rijk. Hij ziet dat Oost-Europeanen niets moeten hebben van oekazes uit Brussel, want dat doet ze denken aan oekazes uit Moskou ten tijde van het IJzeren Gordijn. En Oostenrijkers, zo weet hij uit zijn diplomatenjaren, zijn altijd op zoek naar het compromis met Rusland als er problemen zijn, uit angst dat er anders oorlog komt. Het verklaart volgens hem waarom een politieke Europese Unie niet haalbaar is. De landen en volkeren zijn door hun historie en hun ligging te verschillend.
Inmiddels heeft Italië aan Nederland gevraagd opvarenden op te nemen van twee schepen die onder Nederlandse vlag varen. De schepen worden gebruikt door Duitse hulporganisaties die vluchtelingen ophalen op de Middellandse Zee. Direct ontstond de discussie of Italië dit juridisch gezien kan vragen van Nederland, het zijn immers geen marine- maar privé-schepen. En wat zou er gebeuren als een hulporganisatie het verbod om aan te meren in een Italiaanse haven negeert en daar een rechtszaak over komt?
Ook daarin ziet historicus Brix een parallel met het veelkleurige Habsburgse Rijk. Ook toen werden gerechtshoven ingeschakeld als de politiek er zelf niet uit kwam. Wenen telde daardoor destijds drie hooggerechtshoven. De juridisering van politiek ingewikkelde en onoplosbare problemen zorgde destijds voor tijdwinst. Dat kan helend werken.
Of dit ook voor de slag om de Middellandse Zee zal gelden, is niet te voorspellen. Vooralsnog brengt deze zeeslag niet alleen de bootvluchtelingen in gevaar, maar ook de Europese Unie. Dat is niet alleen Italië te verwijten. Wie het een zier interesseert moet verder kijken en ook terug, naar de Europese geschiedenis.