In de ochtend van het leven is de titel van het boek waarin Nederlands beroemdste onderwijzer Theo Thijssen op gevorderde leeftijd in 1940 met vertedering terugkeek op zijn eerste schooljaren. Het was ook een goede titel geweest voor de nieuwe documentaire van Nicolas Philibert, Être et avoir, die zich afspeelt rond een dorpsschooltje in de Franse Auvergne en vorig jaar de European Film Award voor beste documentaire won.
Het handjevol leerlingen, tussen vier en twaalf jaar oud, dat in één klas onder de liefdevolle toewijding van dorpsonderwijzer George Lopez de beginselen van rekenen en taal krijgt toegediend, bevindt zich nog in hoge mate in de ochtend van het leven. Bij de eerste opnames in het schooltje komen ze opgewekt binnenstappen en nemen plaats, na een beleefd «bonjour monsieur!» in het door een houtkachel behaaglijk verwarmde vertrek. Ze zijn dan al stuk voor stuk opgepikt door een busje bij verschillende boerderijen om langs besneeuwde wegen door het verlaten en koude berglandschap naar school vervoerd te worden. Daarmee wordt de school stevig verankerd in de omgeving en het klimaat van de Puy-de-Dôme. Zo zie je in het eerste shot een grote kudde bruine koeien in een sneeuwstorm op een bergweide staan, gedirigeerd door in blauwe overalls gestoken inwoners. Zo krijg je meteen de boodschap toegediend dat het leven hier hard is. Dat plaatst de warme en veilige aandacht van de onderwijzer direct in een mooi contrast.
Het landschap en de wisseling der seizoenen vormen een terugkerend thema in de film. Ze plaatsen de voortgang in ontwikkeling van de leerlingen in een evenwichtig perspectief. Waarbij overigens ook weer opvalt hoe onmeetbaar veel mooier 35mm-film nog steeds is in vergelijking met video. Het werkt ook een zekere rust in de hand, want met die videocameras wordt altijd veel te veel bewogen. En een grotere zorgvuldigheid in het kiezen van de shots, want film is duur. Toch heeft Philibert, in een periode van zon tien weken, tussen december 2000 en juni 2001, nog bijna zestig uur aan film geschoten, wat in de eindmontage een documentaire opleverde van 104 minuten. En om nog een indruk te geven van zijn grote zorgvuldigheid: voordat hij besloot op déze school te gaan filmen, had hij contact gelegd met zon driehonderd andere scholen, waarvan hij er een stuk of honderd ook daadwerkelijk bezocht.
De film ontleent zijn kracht voor een niet gering deel aan de bezielde inbreng van de onderwijzer. Hij houdt op even strikte als zachtaardige wijze de leerlingen in het gareel en brengt ze de voor het leven onontbeerlijke kennis bij. Een jongetje dat Jojo wordt genoemd heeft zijn handjes, na in zijn kleurboek te hebben gewerkt, onvoldoende van viltstift ontdaan. De onderwijzer stuurt hem op besliste wijze terug om het over te doen. Als het jongetje na de tweede keer trots het resultaat laat zien, neemt de onderwijzer de gelegenheid te baat om even met hem de namen van de vingers door te nemen. De scène vertedert door het grote vertrouwen dat er uit spreekt. En het jongetje keert geheel versterkt naar zijn plaats terug. Zo bouw je steunpilaren van de samenleving.
De onderwijzer blijkt zelf aan zijn voorlaatste jaar op school bezig te zijn. Na 35 jaar voor de klas gaat hij met pensioen. Dat geeft zijn optreden een zekere weemoedigheid, die een mooie tegenstelling vormt met de blije levensverwachting van de kinderen. Na ongeveer een uur in de film vertelt hij in een interviewsetting dat het de droom was van zijn vader, een arme landarbeider uit Spanje, om zijn zoon te laten studeren, opdat die géén boer hoefde te worden. De man had er zijn hele leven krom voor gelegen. Hij vertelt het met zachte stem, enigszins verontschuldigend, maar je voelt het drama dat erachter schuilgaat. Helemaal aan het eind van de film, op de laatste schooldag, nemen de leerlingen afscheid van de onderwijzer. Ze komen allemaal een kusje geven. Daarna verlaten ze gehaast het lokaal en hun kinderstemmen sterven langzaam weg. De onderwijzer blijft plotseling zeer alleen en nogal ontredderd achter.
Être et avoir
regie: Nicolas Philibert
In zeven zalen.
www.cinema.nl/etre