Niet lang nadat was gelekt dat het Amerikaanse Hooggerechtshof een einde wil maken aan het federale recht op abortus liep ik in downtown Manhattan langs een abortuskliniek van Planned Parenthood. Tientallen pro-lifers stonden er actie te voeren met foto’s van bloederige foetussen, bijbelcitaten en bordjes met ‘Save the baby humans’. Iemand deelde flyers uit met een tekst over Jezus en zonden, er was een gezin met twee kinderen, een predikant met witte boord. Tussen al deze mensen in stonden een paar vrouwen met roze hesjes, ze waren er om bezoekers naar en van de kliniek te begeleiden.
Iedereen had zijn positie ingenomen, niemand maakte geluid, en nu ik aan dit moment terugdenk komt het me voor dat iedereen daar roerloos stond, als in een tableau vivant met educatieve doeleinden: zo zag het eruit in mei 2022. Voor- en tegenstanders, progressief en conservatief, seculier en religieus, pro-life en pro-choice. Doodstil, op één stoep, levend in compleet verschillende werelden.
Niet veel later zag ik De dokter, Robert Icke’s bewerking van Arthur Schnitzlers Professor Bernhardi (1912), uitgevoerd door het ITA-ensemble. Het kerngegeven van Schnitzlers verhaal is hetzelfde gebleven: een tienermeisje ligt in een ziekenhuis op sterven nadat ze een abortus op zichzelf uitvoerde en een bloedvergiftiging opliep. Een katholieke priester wil haar de laatste sacramenten toedienen, maar de joodse arts, die het meisje in rust en onwetendheid van haar eigen dood wil laten sterven, weigert hem de toegang. Het meisje sterft terwijl de twee luid staan te ruziën buiten haar kamer.
Bij Schnitzler draait het schandaal dat erop volgt om het openlijke en agressieve antisemitisme waar de dokter (die uiteindelijk uit zijn ambt wordt ontheven en zelfs de gevangenis in moet) mee te maken krijgt. In Icke’s bewerking draait het om veel meer: naast joods is de hedendaagse dokter – een absoluut sublieme rol van Janni Goslinga – vrouw, wit, lesbisch, atheïst, bevoorrecht en overtuigd van het absolute gelijk van de medische wetenschap. In haar ruzie met de priester heeft ze hem een duw gegeven, en hem bovendien toegeschreeuwd dat hij haar ‘zwart wil maken’. Een relevante woordkeus, zo blijkt later, want de priester is zwart.
Zo blijkt, want de priester wordt gespeeld door Bart Slegers, een witte acteur. Het, overwegend witte, publiek in de zaal is letterlijk blind gemaakt voor zijn eigen aannames en vooroordelen – zoals de dokter zelf op een complexe manier blind is en méént blind te zijn: kleur zou er voor haar niet toe doen, maar ze heeft niet in de gaten dat precies dát een privilege is. Of tot voor kort een privilege was, want in het schandaal dat haar de afgrond in sleurt, zijn het blinde vlekken als deze die pijnlijk voor het voetlicht worden gebracht.
Wat het stuk zo goed maakt, is dat het geen ondubbelzinnig antwoord biedt op de vraag wie hier de dader en wie het slachtoffer is. Hoewel de dokter van alles overkomt wat je onrechtvaardig zou kunnen noemen en de goegemeente haar even verlekkerd als bloeddorstig aan de schandpaal nagelt, is ze zelf ook een wezenlijk onderdeel van het probleem. En hoewel het stuk ten dele absoluut een ‘kritische parodie [is] op de uitwassen van de woke-beweging’, zoals de recensent van dit blad het omschreef, is het net zo goed een kritiek op iedereen die het voorrecht heeft met een zeker dédain en antropologische bevreemding te spreken over zoiets als ‘de woke-beweging’.
Wanneer de dokter, een taalpurist, wordt aangesproken op haar eigen impliciet racistische taalgebruik, protesteert ze in eerste instantie: het zijn maar woorden. Als dat zo is, zegt de zwarte vrouw tegenover haar in een tv-panel, dan zou je misschien nu ook gewoon even het n-woord kunnen uitspreken op nationale televisie. Verschrikt kijkt de dokter haar aan: natuurlijk kan ze dat niet.
Het is een indrukwekkend moment, temeer om wat eraan voorafging: een anti-abortusactiviste, lid van hetzelfde panel, heeft haar zojuist op diezelfde nationale televisie ‘geconfronteerd’ met haar eigen abortus, als tiener. Er staat een camera op het gezicht van de dokter, dat levensgroot wordt geprojecteerd. Je ziet ieder spiertje, iedere groef, je ziet hoe alles verhardt en dan breekt. Je denkt aan het tableau vivant bij Planned Parenthood, de ontvreemding van iets wat onontvreemdbaar leek, de tijd die veel minder chronologisch blijkt te verlopen dan je altijd had gedacht. Zo zag het eruit in mei 2022. Het is een misvatting, toont het gezicht van de dokter, om te denken dat het gesprek niet over jou gaat. Zoals het een misvatting is om te denken dat het gesprek alleen maar een gesprek is.