Zusters van Aletta Jacobs

Gewapend met haar notebook trekt Step Vaessen over de wereld en laat daarop voorvechtsters van de vrouwenzaak archiefbeelden zien waarin Aletta Jacobs en een aantal van haar belangrijke uitspraken te zien en horen zijn. Nee, dat heeft niets dom nationalistisch of ongepast educatiefs. Het is naast een eerbetoon aan die formidabele voorloopster uit Sappemeer vooral een vorm van erkenning en bewondering voor ideeën en werk van de sterke vrouwen bij wie ze te gast is. Historisch besef als instrument om eigentijdse vormen van Aletta’s strijd overal ter wereld in kaart te brengen.

De NTR-reeks waarin achtereenvolgens Indonesië, Israël, Zuid-Afrika, China en Nederland aan bod komen, heet niet Aletta’s strijd maar Aletta’s reis. Titel die letterlijk genomen moet, want in 1911 maakte ze, samen met de Amerikaanse feministe Carrie Chapman Catt, een wereldreis om op zo veel mogelijk plekken de zaak van het vrouwenkiesrecht aan de orde te stellen. Nog net voor de Grote Oorlog dus. Een oorlog die indirect zou bijdragen aan het bereiken van vrouwenkiesrecht in Nederland (1919). Bizar immers dat in ’17 algemeen mannenkiesrecht werd ingevoerd om er pas (of juist al) twee jaar later de vrouwen aan toe te voegen? Door de revolutionaire chaos aan het eind van en direct na de oorlog knepen confessionelen en anderen ’m begrijpelijk (Rusland, Duitsland, Troelstra) en de verwachting dat vrouwen behoudender zouden stemmen hielp menig politicus over de brug van vrouwenstemloosheid naar ‘toe dan maar’. Natuurlijk heeft Aletta’s reis ook metaforische betekenis, maar de fundering van de serie ligt in fraaie archiefbeelden en in de reisbrieven die Jacobs schreef, gepubliceerd in De Telegraaf en gebundeld in een boek.

Om het nog even bij het verleden te houden: Grote Namen kunnen zo vanzelfsprekend worden dat je over hun belang eigenlijk nauwelijks meer nadenkt. Vrouwen zullen zeggen ‘speak for yourself, white male chauvinist’ (ik laat ‘pig’ maar even weg), maar ik meen dat het een algemeen verschijnsel is. Voor Grote Mannen geldt in mijn geval hetzelfde en het is iedere keer weer corrigerend en verrijkend als in geschrift of beeld iemands onschatbaar belang, talent en vaak moed neergezet en ingepeperd wordt. Men neigt het hoofd, licht de hoed, beseft eigen nietigheid en hoopt zich, al was het maar een klein beetje, te laten inspireren.

Aletta dus. Er zijn slechtere aanleidingen voor Jacobs-aandacht dan een eeuw algemeen vrouwenkiesrecht denkbaar. En veel slechtere manieren om dat en haar te vieren en eren. Want in de twee eerste afleveringen die ik mocht zien krijgen we zowel informatie over en inzicht in de stand van zaken met betrekking tot vrouwenrechten (en ontbreken daarvan) in de specifieke situaties van hedendaags Indonesië en Israël (tijdens Aletta’s reis Palestina); tegelijk zijn ze illustraties bij de universele ‘condition feminine’, hoe uiteenlopend ze ook lijken. Deels lijkt daar op hier, deels lijkt toen op nu.

Deels, godlof, want vrouwenrechten staan in die twee landen veel sterker onder druk dan bij ons. En tegelijk zijn er volop Aletta’s actief, in de aanval voor verbeteringen, defensief jegens verslechtering. De ondertitel van de eerste aflevering is ‘seksuele vrijheid’. En al in de opening krijgen we hem recht voor de raap: ‘For me orgasm is political’ klinkt uit de mond van Firliana Purwanti, auteur en activist, die met een praatgroepje van vrouwen dat elkaar verder niet kent tot een openhartigheid inzake lust en beleving daarvan komt waar Steps oren bij klapperen.

Ze kent iets vergelijkbaars, maar dan in intieme vriendinnenkring (en zonder camera). En ja, in deze kring is ook een enkele hoofddoek present. Waarom hebben mannen recht op genot en zijn genietende vrouwen hoeren? Dubbele moraal, wereldwijd aanwezig, is hier dominanter dan bij ons, versterkt door toenemende fundamentalisering die de ‘vreugdevolle islam’, die Step er ruim twintig jaar geleden trof, terugdringt.

Maar generalisaties schieten altijd te kort, want als ze achter op een taximotor voor het stoplicht in gesprek raakt met twee vrouwen op de motor naast hen en vraagt of ze iets leuks gaan doen, is het antwoord ‘stoute dingen’, bevestigen ze dat ze op mannenjacht gaan en dat ze zich daar ook qua ondergoed danig op hebben voorbereid. Step schatert. En vertrouwt ons toe dat ze in het begin dacht dat Indonesië een seksloos land was. Helemaal mis: overspel is nationale sport en geheime ontmoetingen op onverwachte plekken zijn regel. Wat me ook generalisatie lijkt, maar tegelijk nuttige nuancering. Dat ze ons dan een chique shopping mall laat zien waar van alles zou gebeuren is geen al te sterke bewijsvoering en maakt elk passerend stel daar ‘verdacht’. Toegegeven: heterdaadjes zijn ook lastig te leveren en ethisch onverantwoord.

In het kader van openheid stapt Step op een politieagente af om haar te vragen of ze voor toetreding tot het ambt ook de maagdelijkheidstest moest ondergaan (jazeker) en om tot in detail te vragen en suggereren hoe dat dan in zijn werk ging. Het is verbluffend, zomaar op straat tijdens het werk en niet in de context van een soort Spuiten en slikken, maar de openheid en het relatieve gemak van de maagdelijke agente is dat ook. Wat Step tot mijn verbazing dan weer niet opmerkt is dat het onderzoek (met de vingers) minimale wetenschappelijke waarde heeft, gezien alles wat bekend is over het al dan niet aanwezig zijn van een maagdenvlies. Psycholoog Sri Rumiati vraagt zich na een lange politie carrière af waarom, als het dus een morele kwestie is, haar mannelijke collega’s niet op kuisheid worden getoetst. Collega’s van wie de meesten bij hun jeugdig solliciteren op z’n minst ervaringen met hoeren hebben gehad. Bovendien: al deze fatsoensrakkerij heeft de corruptie van het politiekorps met geen spat verminderd: valt kennelijk niet onder moraal.

Over hoeren gesproken, van Jakarta gaat Step naar Soerabaja waar de vrouwelijke burgemeester onder veel meer de grootste prostitutiewijk van Zuid-Azië heeft gesloten. Of dat wijs is is de vraag, maar dat er lef voor nodig is, is zeker: het pooierdom laat zich niet eenvoudig opzij zetten en mevrouw Tri Rismaharini, Ibu Risma genoemd, heeft volop bedreigingen ontvangen en haar ambtenaren en agenten zijn aangevallen met molotovcocktails, traangas, chemische middelen. Voor haarzelf stond een pijl klaar. ‘Ik ben geen religieus figuur’, zegt ze, maar het ging me om de kinderen: al die bordelen stonden midden in de woonwijken.

Hoe het dan moet met de mannelijke driften? Ze zorgt voor mooie parken(!), sportfaciliteiten, bevordering van het gezinsverband waardoor families gezamenlijk dingen ondernemen op autoloze zondag en mannen niet hun eigen ding gaan doen. Het is een echo van het Nederlands beschavingsoffensief, eind negentiende eeuw, waarin huiselijkheid centraal stond. Maar de burgemeester, die ook professor is, leert haar vele vrouwelijke studenten, wier studie ze aanmoedigt, dat ze ‘goed voor hun man moeten zorgen, lief moeten zijn’ om het hem niet buitenshuis te laten zoeken. In een donderspeech houdt ze studentes voor dat die tijdens de studie niet met excuses aan moeten komen dat ze voor man of kinderen moeten zorgen: wie wil die kan, dus niet zeuren. ‘Dubbele diensten draaien dus’, concludeert Step terecht en zo bevordert de wel degelijk gelovige Ibu Risma de dubbele belasting die in communistische landen ook zo vanzelfsprekend was (laat ze het niet horen).

En nogmaals over huwelijk, seksualiteit en prostitutie gesproken: Aletta wordt in beide afleveringen uitgebreid geciteerd. Die het vrije huwelijk uiteindelijk toch opgaf vanwege haar eventuele kinderen die als bastaards door het leven zouden moeten (haar enige baby stierf) en ze vreesde voor de voortzetting van haar medische praktijk; die met grote weerzin gehoorzaamheid beloofde bij de huwelijkssluiting; die met haar Gerritsen elk een eigen appartement had naast de gemeenschappelijke salon; en die prostitutie niet als moreel maar als armoeprobleem zag, en gevolg van misbruik. Slachtoffers, geen daders. ‘Vrouwenhandel is net zo mensonterend als slavernij’. Wat haar lang voor Geen Stijl en verwanten op stromen anonieme bedreigingen en verwensingen kwam te staan.

In Israël stuit Step al snel op het vooral voor vrouwen onmogelijke probleem dat het burgerlijk huwelijk niet bestaat. Wie officieel trouwt valt automatisch onder de rabbijnen die het recht van de man om scheiding te weigeren bijna altijd ondersteunen. Wat tot gruwelijke situaties leidt. (Zie vooral ook de indrukwekkende speelfilm Gett – The Divorce Trial of Viviane Amsalem van zus en broer Ronith en Shlomi Elkabetz uit 2014 in De Groene besproken door Gawie Keyser.) Journaliste Merav Michaeli ging onder meer de politiek en de Knesseth in om daartegen te ageren. Met haar eigen ‘Cornelissen’, die in Israël haar ‘niet-echtgenoot’ is heeft ze, net als Aletta, twee appartementen in hetzelfde pand.

Bekijk vooral de hele aflevering, waarin allerlei schijnconstructies en buitenlandse huwelijken als oplossing dienen. En om te horen en zien hoe Jacobs door Palestina reisde. En bij de Klaagmuur nog mannen en vrouwen door elkaar zag bidden, wat nu verboden is (de vrouwen hebben een kleiner stuk Muur). Veel contact met moslimvrouwen kreeg ze niet. Wel werd ze ontvangen door de burgemeester van Jeruzalem (Palestijns moslim uiteraard) en sprak ze zijn moeder. Die was op haar tiende uitgehuwelijkt, kreeg op haar twaalfde het eerste kind en noemde dat bestaan ‘armoedig’. Over de positie van Arabische vrouwen in Israël maak ik me ook weinig illusies, al levert de plaats Wahat al-Salam alias Neve Shalom, waar Arabieren en joden bewust door elkaar wonen, hoopgevende verhalen op. Zij het versus toenemende religieuze orthodoxie aan beide zijden in de rest van het land.

Er is een vrolijk einde. In Jeruzalem ontmoet Step, het lijkt echt toevallig, twee gesluierde Palestijnse studenten die naar eigen vrolijk lachend zeggen ver over de huwbare leeftijd heen zijn. De familie dringt wel aan maar ze willen eerst afstuderen, want na het huwelijk werken mannen daaraan bepaald niet mee (zie Soerabaja). Dwingen doen de families hen gelukkig niet. En nog even terug naar Merav Michaeli. Zij sluit de aflevering met ‘ik ben optimist omdat ik feminist ben en feminist omdat ik optimist ben’. En citeert Gloria Steinem: ‘Een vrouw kan óf masochist óf feminist zijn.’ Maar vooral: ‘Feminisme zal de wereld voor iedereen verbeteren.’

Ze is een van de vele zusters van Aletta Jacobs. Die in Indonesië in een uiteraard Nederlandstalig blad gerecenseerd werd na haar toespraak over vrouwenkiesrecht. ‘Bijna anderhalf uur dreinde ze door. Eindeloos triest als een kapotte dakgoot wanneer het motregent. Denk U een Parlement van honderd van zulke zeurkousen. Brrr.’ Ja, dat waren nog boreale tijden, met koloniën en mannensociëteiten en vrouwloze parlementen en regeringen zonder Angela Merkel of Jacinda Ardern en geen president als Martina Kisková.