Wenen – Wereldwijd keken bijna 1,2 miljoen mensen op nieuwjaarsdag naar het traditionele concert van de Wiener Philharmoniker. Het is geweldige promotie voor het beroemde orkest. Helaas overschaduwde een aantal berichten over de nazitijd van het ensemble de voorpret in de aanloop naar het programma vol polka’s en walsen.
Dat het orkest zich zeer actief pro Duitsland opstelde in de oorlog was niet onbekend, vervelend was wel dat informatie over de houding van de Philharmoniker in de oorlogsjaren slechts spaarzaam naar buiten kwam. De directeur van de Staatsoper formuleerde het diplomatiek: ‘Het doet altijd pijn als je weet dat er in de eigen familie slechte dingen zijn gebeurd. Dan is het natuurlijk erg moeilijk duidelijkheid te geven. Maar: feiten zijn feiten.’ De directeur beklemtoonde voor de Oostenrijkse omroep orf dat de geschiedenis niet teruggedraaid kan worden. ‘Daarom is het belangrijk dat men de waarheid naar buiten brengt, ook als het tijd kost.’
Juist het langzame tempo waarmee de historie wordt ontsloten is velen een doorn in het oog. Met name politici van de Grünen bleven aandringen op een gedegen en grondig onderzoek. Dat startte uiteindelijk in december 2012, de onderzoekers presenteerden de resultaten afgelopen maand.
Van de 123 orkestleden waren er zestig lid van de nsdap. Dat is beduidend meer dan het gemiddelde van de bevolking tijdens de nazitijd. Veel opvallender is dat al voor de Anschluss ongeveer een derde van de leden van de vereniging van de Wiener Philharmoniker lid was van de toen nog illegale nationaal-socialistische partij. Slechts vier musici werden na de oorlog ontslagen, zes gingen met pensioen. Het einde van de oorlogshandelingen had overigens weinig invloed op de activiteiten van het orkest – al op 27 april 1945 speelde het ensemble weer in het Konzerthaus van het bevrijde Wenen.
Het meest brisante resultaat van het speurwerk vormt de loopbaan van trompettist Helmut Wobisch. Hij was al in 1933 lid van de SS en was tijdens de oorlog onder meer verantwoordelijk voor de blaasmuziek van de Hitlerjugend. Wobisch kreeg op 1 mei 1945 op staande voet ontslag, maar werd in 1950 weer in genade aangenomen. Hij schopte het al snel tot zakelijk leider van het orkest. Het is deze Wobisch die voor een heel zwarte pagina in de geschiedenis van het orkest zorgde. Hij overhandigde de hoge NS-functionaris Baldur von Schirach, na diens ontslag uit de Berlijnse Spandau-gevangenis, de Ehrenring van het orkest, zo blijkt uit de televisiedocumentaire Schatten der Vergangenheit: Die Wiener Philharmoniker im Nationalsozialismus. Volgens de huidige leiding van het orkest betrof dat een ‘privé-actie’ van Wobisch, die overigens in 1967 een hoge onderscheiding van de republiek Oostenrijk kreeg.