Zo’n ontroerend werk als Le commencement du monde, dat is waar je als beeldhouwer bij uitkomt als het impressionistische realisme van meester Rodin niet meer spannend genoeg is om er nog verder mee door te gaan. Anderzijds: toen Brancusi in 1920 de eerste versie van dit eivormige kleinood maakte (in gepolijst marmer), waarde de verbluffende idee van abstractie ook al een tijdje over de wereld. Die andere manier van vormgevend denken was Brancusi echter vreemd. In vroege abstracte werken van schilders als Malevich of Mondriaan zien we hoe het daar in wezen gaat over het met elkaar in evenwicht brengen (en houden) van een paar gelijksoortige hoekige vormen. Het gaat daar dus om het kijken naar de geheimzinnig suggestieve ruimte van een afgetekend vlak, het schilderij. Brancusi, daarentegen, was beeldhouwer. In wat voor materiaal hij ook werkte (brons, marmer, hout), daar ging altijd iets anders aan vooraf (als bij schilders het schetsen): namelijk het kneden en frunniken met gips of klei.
Vier jaar na de eerste, marmeren Commencement du monde maakte Brancusi een tweede versie in gepolijst brons. Daarvan bestaat ook nog de gipsen gietvorm die in het atelier van de kunstenaar bewaard is gebleven. Door de gedrongen, dichte vorm van dat gips krijg je enig inzicht op welke geduldige wijze Brancusi bezig is geweest met het samenpakken van die enkele compacte vorm: eerst als klomp tussen de handen, dan volgde met vingers en spatel het geduldige verfijnen van de huid van het voorwerp. Tegen het eind stel ik me de meester voor hoe hij met zijn vingers het oppervlak streelt om er de perfecte glooiing van te beoordelen. Het maken van deze sculptuur was dus een intens fysiek proces van vormen waarbij Brancusi, met vingers en ogen, al die tijd dicht bij het groeien van het ding bleef. Daarom zie je ook onmiddellijk dat er niets abstracts aan is. De enigmatische vorm is een groeisel uit de natuur. Maar het ei (om het zo te noemen) is niet nagemaakt. Wat Brancusi voor ogen had (en wat hem glorieus lukte) is het ding de spanning mee te geven van de zwelling van een vorm van binnenuit. Als de beginvorm daarvan dan iets ovaals is, en als je als kunstenaar een subtiele regelmaat probeert, dan kan ik me voorstellen dat het natuurlijk een soort ei wordt. Denk ook aan een druppel water aan de kraan die langzaam voller wordt tot-ie valt. Zoiets.
Omdat regelrechte abstractie gevoelsmatig voor hem niet mogelijk was (maar zeker wel in zijn hoofd speelde), had Brancusi inmiddels een methode gevonden van behoedzame en gladde abstrahering. Daarvoor was geleidelijk aan in zijn hoofd ook de esthetische conceptie gegroeid. Ik bedoel: zoals de ene kunstenaar meer van robuust rood houdt en de andere meer van bevend blauw, zo hield Brancusi (dat laat zijn oeuvre zien) van sierlijke, glanzende vormen met glad gepolijste oppervlakten in een compacte contour. Dat waren de elementen van zijn typische handschrift – waar hij dan ook de perfecte motieven bij wist te vinden. Denk aan slanke vogels, de natte zeehond, een vliedende vis – en ook nog sentimentele onderwerpen uit die tijd net na de Jugendstil, de Slapende muze bijvoorbeeld. Er was sowieso veel sluimer en ontwaken. De slapende muzes van Brancusi zijn glad gestileerde slanke hoofden op een gladde ondergrond balancerend – in hun sluimer stil opgesloten.
Uit de sfeer van die dromerige vormgeving is ook de vorm van Le commencement du monde gegroeid. De vorm van de muze heeft nog houvast in het hoofd van een slapend meisje (er is bijvoorbeeld een dunne richel van de neus te zien). De plastische, ovale vorm van het ei is echter een veel vreemder, zwevend volume dat op drift lijkt. De contour is een gerekte, wat onregelmatige ovaal en die onregelmatigheid zet zich voort in de glooiende verbuiging van het oppervlak. Het sluimerende volume met onnavolgbare uitstulpingen lijkt inderdaad zwanger van leven. Als het ei openbarst begint de wereld. Maar zelden valt een vorm zo perfect samen met de intentie van haar titel.
Hoe Brancusi zijn sierlijke beelden presenteerde, is een verhaal apart. Zelf heeft hij de Commencement laten zien op een rond vlak van glanzend metaal zodat de glimmende vorm, juweelachtig, daarop weerspiegelde. Kröller-Müller wilde het allemaal iets steviger en heeft de kunstenaar Stanley Brouwn gevraagd voor hun beeld een houten sokkel te ontwerpen. Die is heel goed geslaagd – en fantastisch slank zodat het effect ervan is dat het ding, op zijn summiere plateau, als het ware in de hoogte wordt geheven, als liggend in een hand – zodat het er geheel en al uitziet alsof het gladde kleinood verbazingwekkend gewichtloos is