In 1954 werd Angela Kasner in Hamburg geboren. Nog datzelfde jaar verhuisde zij met haar ouders naar de DDR. Vader Kasner werd hoofd van de dominee-school in het Waldhof bij Templin, ten noorden van Berlijn, een groene locatie voor de permanente opvang van geestelijk gehandicapten. Angela had er een onbezorgde jeugd. Vaders rol in de evangelisch lutherse kerk verschafte de familie bepaalde privileges in de DDR.
Op zevenjarige leeftijd maakte Angela iets mee dat ze nooit meer zou vergeten. Het was 13 augustus 1961. Haar moeder huilde de hele dag lang. Het was de dag waarop de bouw van de Berlijnse Muur begon. Achter die muur leerde Angela wachten en zwijgen. Maar wat ze daar vooral leerde was haar brandende verlangen naar vrijheid te beheersen. Ze werd er gelukkig en berekenend.
Toen haar stadsgenoten op 9 november 1989 uitzinnig raakten door de val van de Muur ging Angela met een vriendin naar de sauna in Oost-Berlijn. Ze heette intussen Angela Merkel. In 1977 had ze, na vier jaar, abrupt een einde gemaakt aan haar huwelijk. Dat was zeer ongebruikelijk in de DDR van toen. Angela Merkel weet hoe te wachten en te zwijgen, maar ze weet ook wat ze wil. Na het saunabezoek tijdens Mauerfall volgde een even bedachtzame als resolute mars naar de positie van machtigste vrouw ter wereld.
Wat haar drijft vatte Merkel samen tijdens een speech op 2 november 2010: ‘Een groot gedeelte van mijn leven was ik verstoken van de ervaring van verschillende meningen, van democratie. Ik kan niet zien welke reden er zou zijn om terug te willen keren naar die schijnbaar simpele manier van doen.’ Als Merkel ergens een broertje dood aan heeft, is het dit: doen alsof er simpele oplossingen bestaan voor complexe problemen, alsof retoriek de realiteit kan zijn. In de afwijzing hiervan is ze onbevreesd, want ze weet dat de tijd zal leren.
Niemand kan provocaties zo koud naast zich neerleggen als zij, met een stalen minachting voor bluf, machismo en eercultus, manifestaties van ‘die schijnbaar simpele manier van doen’. Door te wachten en te zwijgen intimideert ze terug. Radicalen van alle pluimage, ze kunnen rekenen op dezelfde robuuste onbeweeglijkheid. In die rol leunde Merkel afgelopen weekend met haar handen op dat smalle tafelblad in Canada. Haar blik gericht op de man die de G7 met kabaal liet eindigen in meer chaos, en nog meer schijnbare eenvoud.
Maar Merkel is niet ongenaakbaar. Intussen keren de verhalen die wortelen in ‘schijnbaar simpele manieren van doen’ zich steeds massiever tegen haar. In de binnenlandse politiek moet Merkel werken op basis van een historische verkiezingsnederlaag, woekeren angsten die volgden op ‘wir schaffen das’, en probeert coalitiepartner SPD haar te dwingen tot radicale pro-Europese bewegingen in reactie op de ouvertures van de Franse president.
Tegelijkertijd wint in de buitenlandse politiek een bepaald soort beschuldigen aan kracht: dat de wolf Duitsland in de schaapskleren van de EU en de euro weer streeft naar hegemonie over Europa. Dit is behalve een aanhoudend geluid in Zuid- en Oost-Europa, ook de simpele beschuldiging die Trumps handelsoorlog van brandstof voorziet, Erdogans Europa-politiek kleurt en Poetins Westpolitik legitimeert.
In dezelfde speech uit 2010 zei Merkel over het Duitsland dat zij leidt: ‘Wij weten hoeveel vertrouwen er in ons gesteld werd gedurende de Duitse eenwording. Dat is waarom het herenigde Duitsland blijft proberen om dat vertrouwen niet te beschamen.’ Hier schuilt het gevaar voor Merkel. Hoe indrukwekkend haar invulling van dit ‘proberen’ ook is, het wordt langzaam een te smalle basis in binnen- en buitenland; en bovendien iets dat steeds meer argwaan wekt. Dit lijkt de sinistere spiraal uit Europa’s geschiedenis, maar dan in een hedendaagse variant.
Om deze dynamiek te stoppen heeft Merkel iets nodig dat zij op eigen kracht niet kan krijgen: politieke liefde. Geen hofmakerij, maar solidariteit met de zware Europese verantwoordelijkheid die Duitsland onder Merkel zichzelf oplegt. Dit is niet zomaar gevonden. Er zijn maar weinig streken in Europa waar hartstocht bestaat voor zwijgen en wachten, inclusief de kilte en soberheid die daarbij horen, omdat men er weet dat dit soms de beste politiek kan zijn om wille van de vrijheid.