Zzp’er tussen lege bureaus

‘Nee, mevrouw Wichgers, het is niet mogelijk een werkplek te krijgen aan deze tafel. Alle plekken zijn bezet.’ Alle plekken bezet? De afgelopen maanden huurde Lisanne, een van de auteurs van dit onderzoek, een bureau bij WeWork: een verzamelkantoor bedoeld voor schrijvers, webdesigners, app-ontwikkelaars en andere creatievelingen. Zoals iedere dag zaten er slechts twee mensen aan een tien meter lange tafel, bestemd voor twintig flexers.

In het kantoor aan de Amsterdamse Weesperstraat is het mogelijk om een membership af te sluiten voor een zogeheten coworking-plek. In de kantine, die uitzicht biedt over de gracht, is gratis koffie (met havermelk) te krijgen, en zelfs vers getapt bier. Er liggen bordspellen voor de liefhebbers en in de hoek staat een – zelden gebruikte – spelautomaat. Er zijn verschillende gradaties in abonnementen. De goedkoopste plekken zijn gesitueerd op banken of aan de lunchtafels, tussen de kruimels en zonder ergonomische stoelen. Duurdere plekken bevinden zich aan een tafel of in kantoortjes.

Maar wie zíjn dan al die onzichtbare tafelgenoten? Een rondje langs de naambordjes op de tafels leert dat het onder anderen Canadezen, Amerikanen en Zwitsers betreft, die hier een tafel huren tussen de freelancers, maar woonachtig en werkzaam zijn buiten Nederland. Zo zitten aan Lisanne’s tafel Vitalis Extraction Technology Corporation B.V., een Canadees bedrijf dat systemen ontwerpt waarmee CO2 onttrokken kan worden, en Pactum Capital B.V., eigendom van een Zwitserse vermogensbeheerder. De plekken zijn altijd leeg. De eigenaren zijn er nooit, maar houden wel een plek bezet.

Flexibele kantoren zijn in trek. De groei van de markt wordt door de belangenvereniging Coworking Resources wereldwijd op ruim 21 procent per jaar geschat. Nederland stond in 2019 op plek negentien van landen met de hoogste dichtheid aan coworking spaces. Maar waar dit soort kantoren ooit bedoeld waren om flexibele kantoorruimte te bieden aan freelancers en flexwerkers, zijn ze in ons land een toevluchtsoord geworden voor veelal buitenlandse bedrijven die op zoek zijn naar een (fiscaal) gunstig adres in de polder, blijkt uit onderzoek van Investico voor De Groene Amsterdammer en Trouw.

Investico bestudeerde ruim tweehonderd coworking-locaties van de twaalf grootste aanbieders, door heel Nederland. Daaronder zijn de bekende partijen Regus en Spaces, maar ook enkele kleinere verhuurders. Op die locaties staan, exclusief zzp’ers, bijna negentienduizend bedrijven ingeschreven met veelal een buitenlands moederbedrijf en nauwelijks bedrijfsactiviteiten of medewerkers in Nederland.

Financiële maatschappijen die voor niets anders gebruikt worden dan voor het onderbrengen van winst en pensioen of het financieren van andere bedrijven vormen een kwart van onze dataset.

Traditioneel maakten dit soort bedrijven gebruik van officiële financiële dienstverleners zoals trustkantoren, die een adres en alle andere zaken leverden die een buitenlands bedrijf nodig heeft om zich formeel in Nederland te vestigen. Maar de trustdienstsector krimpt hard. Om terrorismefinanciering en witwassen tegen te gaan moeten trustkantoren tegenwoordig veel strenger onderzoek doen naar hun klanten, en mogen ze Russische en Belarussische bedrijven sinds afgelopen zomer helemaal niet meer bedienen. Bedrijven die toch in Nederland willen blijven, gaan op zoek naar een manier om hun bv toch te vestigen buiten de officiële organisaties om. Coworking spaces, die een deel van de taken van de trustkantoren over lijken te nemen, bieden een kans om het toezicht van De Nederlandsche Bank te omzeilen. Zo vormen ze, onder andere voor een grootverdiener uit de kring van Poetin, een veilig toevluchtsoord.

Het fenomeen coworking spaces kwam in de jaren tachtig en negentig op. Nieuwe technologieën zoals eigen computers en later het internet boden techbedrijven en freelancers de mogelijkheid om het bedrijfskantoor in te ruilen voor een werkruimte buitenshuis of buiten het traditionele kantoor.

Coworking spaces passen geheel in het beeld van de stad die een creative class wil aantrekken. In Amsterdam alleen al zijn zo’n zestig

aanbieders van flexibele kantoorruimte te vinden. Die laten zich voorstaan op een inspirerende omgeving vol onverwachte samenwerkingen en kruisbestuivingen. Zo adverteert Spaces, wereldwijd een van de grootste aanbieders, met haar ‘vrije geest’ en een ‘energieke community van positieve en vrijzinnige zakelijke denkers die graag nieuwe mensen ontmoeten’. Tribes laat zich inspireren door nomadische stammen die de wereld overtrekken en voorziet ‘businessnomaden’ van werkplekken. The Social Hub belooft dat je ‘onderdeel wordt van een wereldwijde community van ambitieuze creatievelingen, ondernemingen en start-ups die de wereld veranderen’.

In de Teleport Tower, een roomkleurig kantoorpand nabij station Amsterdam-Sloterdijk met zeventien etages, waarvan er vijf in beheer zijn van Regus, is daar weinig van te merken. In dit gebouw staan welgeteld 1116 bedrijven ingeschreven. Weer staan er een heleboel naambordjes op de 21 flexbureaus, waaronder die van een internationaal ingenieursbedrijf, een administratiekantoor en een IT-bedrijf, maar er zijn op deze vrijdag slechts twee coworkers aanwezig. Ze zitten in een uithoek van de ruimte.

‘Dat is al jaren zo’, zegt Farah Ali, die als zelfstandig consultant een bureau huurt. Op een goede dag zijn ze hooguit met z’n drieën. ‘De tafels worden steeds kleiner. Onze prullenbakken werden zonder toestemming weggehaald uit de ruimte. Er zijn tenslotte toch weinig mensen die kunnen klagen’, zegt Ali. De ‘bloeiende, eensgezinde community’ die ‘op de schouders van onze mensen staat’ blijkt een spookstad; de meeste van de 1116 bedrijven zijn nergens te bekennen.

Een trustkantoor voorziet een bedrijf van een papieren bestuurder en een adres. Op die manier kunnen bedrijfseigenaren genieten van het Nederlandse fiscaal vriendelijke vestigingsklimaat, zonder zelf in ons land aanwezig te zijn. De sector floreerde, maar de Wet toezicht trustkantoren, die in 2019 werd ingevoerd om ‘integriteitsrisico’s’ als witwassen, terrorismefinanciering en agressieve taxplanning tegen te gaan, haalde de stofkam door het cliëntenbestand.

De kantoren lieten klanten gaan, of zij vertrokken zelf, vanwege stijgende kosten of te grondige controles. Intussen lijkt de vraag naar financiële dienstverlening nauwelijks af te nemen. Terwijl het aantal officiële trustdienstverleners tussen 2013 en 2020 halveerde, ontstond in Nederland een bloeiende ondergrondse sector. Zo schatte onderzoeksinstituut seo in 2021 in opdracht van het ministerie van Financiën dat bijna 45 procent van de trustdienstaanbieders illegaal, zonder vergunning van De Nederlandsche Bank, opereert; zij bedienen intussen ongeveer vijftien procent van de markt.

Afgelopen zomer kwam daar nog een strenge wet bij, toen minister van Financiën Sigrid Kaag trustkantoren vanwege de oorlog in Oekraïne verbood om Russische en Belarussische klanten te bedienen. De spoedwet leek heel ferm, maar was eigenlijk een hol gebaar. Investico liet vorig jaar in De Groene Amsterdammer al zien dat veel Russische bedrijven sinds de Russische inval in de Krim in 2014 onderdoken in de schaduwkant van de trustsector.

Waar zij voorheen al hun zaakjes door één officieel trustkantoor lieten regelen, knippen ze die diensten nu bijvoorbeeld op: ze vragen een Nederlandse stroman als bestuurder en zoeken onderdak in een flexkantoor. Zo vinden steeds meer bedrijven hun veilige heenkomen tussen de zzp’ers en de koffieautomaten met havermelk. Want die flexkantoren bieden ook nog eens prettige extra diensten aan, die evengoed door een trustkantoor gedaan zouden worden.

Tribes beantwoordt bijvoorbeeld de telefoon in naam van het bedrijf, ‘perfect voor drukke bedrijven, ondernemers en freelancers die geen tijd hebben om de telefoon op te nemen’. Spaces biedt een professioneel adres met ‘zakelijke postservice’ en ze zeggen op hun website ‘telefoontjes aan te nemen en je te verbinden met de juiste persoon’, omdat ‘we weten hoe het gaat. Je bedrijf moet altijd een goede eerste indruk maken. Met een professioneel adres met zakelijke postservice heeft je bedrijf overal ter wereld een professionele aanwezigheid.’

Om te schatten hoeveel bedrijven coworking spaces gebruiken als alternatief voor de gereguleerde trustsector, maakten we met gegevens uit de Kamer van Koophandel een data-analyse van de bedrijven die ingeschreven stonden op ruim tweehonderd coworking-locaties. Dat waren er ruim twintigduizend. Vervolgens filterden we alle eenmanszaken uit: voor zzp’ers is het niet meer dan logisch om een ruimte te huren – als werkplek. Hun aandeel in de dataset bleek echter miniem: maar één op tien inschrijvingen betrof een eenmanszaak.

Bijna 25 procent van de bedrijven die overbleven zijn financiële instellingen: moeder- of dochter-financieringsmaatschappijen die leningen verstrekken binnen de eigen groep, bedrijfjes die royalty’s ontvangen, en houdstermaatschappijen – dit zijn bedrijven die formeel moeten bestaan voor de structuur van een groot bedrijf, maar die niet noodzakelijk ook werknemers hebben. 63 procent van de bedrijven in de dataset heeft, volgens informatie uit jaarverslagen en het handelsregister, geen tot bijna geen personeel (geen of slechts één werknemer). Ten minste één op vijf bedrijven heeft een buitenlandse moedermaatschappij en lijkt zich vooral op te houden in de coworking space vanwege het vriendelijke Nederlandse vestigingsklimaat of vanwege belastingvoordeel, in de bedrijfsstructuren komen we vaak weer een grotere boom aan bedrijven tegen met vestigingen in Luxemburg, Cyprus en Malta.

Zo verzamelt zich een keur van financiële holdings op de Amsterdamse Zuidas in een van de vestigingen van The Office Operators. Daaronder is ook OYAK Capital Investments B.V. Dit bedrijf beheert anderhalf miljard aan investeringen van een Turks legerpensioenfonds. Een van de recent aangestelde bestuurders is Süleyman Savas Erdem, die van 2008 tot 2013 plaatsvervangend hoofd was van de inspectieraad van het premierschap. Van Erdem wordt gezegd dat hij dicht bij de Turkse president Erdogan staat, die de macht van het Turkse leger steeds verder probeert in te dammen.

Net zo goed vinden we miljardenbedrijven die minister Kaag had willen vangen met haar spoedwet op de trustdienstverlening: die zitten inmiddels hoog en droog in een flexkantoor. Bijvoorbeeld een onderdeel van een conglomeraat van advertentiebureaus in Rusland, ADV Group, dat neerstreek in een gebouw van Regus in Duivendrecht. Kort na de Russische inval in Oekraïne, in maart 2022, verliet dit bedrijf zijn trustkantoor. In een andere Regus-vestiging in het centrum van Amsterdam zit tegenwoordig een onderdeel van het Russische staatsgecontroleerde olie- en gasbedrijf Zarubezhneft. Waar dit tot augustus 2018 bestuurd werd door een van de grootste Nederlandse trustkantoren, Intertrust, staat er nu een ogenschijnlijk in Moskou gestationeerde bestuurder aan het roer.

Een grijs en hoekig ‘businesscenter’ op een druk industrieterrein in Woerden biedt een flexplek aan voor 150 euro per maand. Je bedrijf alleen inschrijven (met het ophalen of doorsturen van post, een ‘virtueel kantoor’ genoemd) kost nog geen veertig euro. Momenteel staan er ruim vijfhonderd bedrijven ingeschreven, waaronder financiële holdings, glazenwassers en -zetters, de occasionele apotheek, een kermisattractie, een privé-detective en een nudisme-blogger.

Ook Denkraam Holding B.V., dat volgens de oprichtingsakte in de Kamer van Koophandel onder meer kunststof luifels produceert, is een van de bedrijven die een ‘adres’ huurt in Woerden. Het valt nauwelijks op tussen dit ratjetoe aan bedrijven – en dat lijkt precies de bedoeling. Denkraam werd eind jaren negentig opgericht in Flevoland. Hoewel de eerste bestuurder ontraceerbaar is, heeft het er alle schijn van dat deze inwoner van Dronten het bv’tje begin deze eeuw uit handen gaf of doorverkocht: vanaf 2002 wordt hij opgevolgd door een reeks vreemde partijen.

Zo staat Denkraam enige tijd op naam van Kostas Assimis, een in de Sovjet-Unie geboren Griekse fotograaf die zich toelegt op het fotograferen van kremlins (citadels) en Russische kloosters. Hij heeft als enige toestemming om foto’s te maken van de Russisch-orthodoxe monniken op het Griekse kloostereiland Athos. Assimis kent Ruslands orthodoxe elite. Zo is op een video op zijn YouTube-kanaal te zien hoe hij samen met de hoogste leider van de Russisch-orthodoxe kerk, patriarch Kirill, een van zijn tentoonstellingen opent. En volgens Russkiy Mir, een door Poetin opgerichte stichting die de Russische taal en cultuur wereldwijd moet promoten, speelt Assimis’ werk een belangrijke rol in de strijd tegen het Westen, dat de Russische orthodoxie zou proberen te vernietigen.

Andere opeenvolgende bestuurders zijn drie verschillende trustkantoren, en de man die het Rusland-team opzette bij een van deze kantoren. Maar als de strenge Nederlandse trustwetgeving begin 2019 in werking treedt, verdwijnt ook het laatste trustkantoor, Almares, uit het bestuur: Vanaf dat moment staat Iraya Gilmutdinova als directeur op de papieren. Het adres van Denkraam verhuist mee, van Almares’ kantoor op de Zuidas naar Woerden.

Gilmutdinova heeft ten minste dertig bedrijven op haar naam staan – veel daarvan in Oekraïne – en bezit tientallen panden, inventariseerde de financiële krant Delovoy Peterburg in 2017. Ze is de echtgenote van Konstantin Goloshchapov, zo’n beetje Poetins enige vertrouweling die tot nu toe onder de radar van de Europese autoriteiten wist te blijven en zo aan Europese sancties ontkomt. Vermoedelijk, speculeerde de oppositiekrant Novaya Gazeta afgelopen november, omdat hij aandacht schuwt en zijn aankopen en bezit zorgvuldig beschermt.

Denkraam produceert geen luifels, blijkt uit zijn jaarverslagen, maar investeerde vooral in Russische, Cypriotische en Nederlandse bedrijven. Het bedrijf kocht bovendien appartementen aan in een luxeresort aan de Bulgaarse kust, blijkt uit onderzoek van de respectievelijk Russische en Bulgaarse onderzoeksjournalistieke media Important Stories en Bird – waar ook topmannen van wapenfabrikant Rostec, gasbedrijf Gazprom en staatsoliebedrijf Rosneft neerstreken. Dat resort is in handen van een Bulgaars maffiasyndicaat, en de Russen werden hierheen gelokt door een Bulgaarse oud-kgb’er.

‘De aandeelhouder is Financial Resources A.G., op de Seychellen, en de uiteindelijke eigenaar is een Russisch individu’, staat in de oudere jaarverslagen van Denkraam. Via een web aan bedrijfjes leidt Financial Resources A.G. naar Goloshchapov, zo blijkt uit een gelekte dataset die we kunnen inzien.

In Rusland is Goloshchapov onder meer bekend als ‘Poetins masseur’ en ‘padre’. Die eerste bijnaam dankt hij aan het gerucht dat hij Poetin tijdens hun middelbareschooltijd zou hebben leren kennen op de judomat of, naar wildere verhalen, aan het feit dat de fysiotherapeut Goloshchapov Poetins rug onder handen nam in zijn kgb-tijd. ‘Padre’ omdat hij als bijzonder religieus geldt. Hij ontwikkelde een tempelcomplex in Sint-Petersburg én is een van de oprichters van de Russische Athos-vereniging, een liefdadigheidsinstelling die orthodoxe waarden promoot en geld inzamelt voor de restauratie van religieuze gebouwen. Maar Athos zou vooral een geheim genootschap zijn voor invloedrijke ambtenaren en zakenlieden. Ook fotograaf Assimis, tevens enige tijd bestuurder van Denkraam, is lid.

Hoe dan ook, schrijft Novaya Gazeta, weet een kleine cirkel dat Goloshchapov met één telefoontje kon regelen dat iemand aangesteld werd in een hoge functie, een hoge lening of miljardencontract kon krijgen, of een ‘lintje op het hoogste niveau’. Gilmutdinova en Goloshchapov ontvingen er zelf ook een, de Orde van de Glorie van het Ouderschap, voor het krijgen van een ‘uitzonderlijk groot’ gezin (zes kinderen).

Goloshchapovs vriendschap met Poetin lijkt intussen voorbij. Terwijl de ene na de andere vertrouweling van Poetin ‘uit het raam valt’ naarmate de oorlog in Oekraïne voortduurt, zou de eigenaar van Denkraam Rusland recentelijk ontvlucht hebben. Ook de gelden in Denkraam zijn inmiddels weg, blijkt uit het recentste jaarverslag: eind 2022 heeft Denkraam plots geen bezit, schulden of vermogen meer, de balans staat op nul. Het businesscenter in Woerden, hartje Nederland, biedt Goloshchapov precies wat hij nodig had: anonimiteit om buiten het toezicht van de autoriteiten zijn geld veilig te stellen.

‘Dit is heel problematisch’, zegt forensisch-financieel expert Cees Schaap over bedrijven die voorheen door trustkantoren werden bestuurd en nu vanuit coworking spaces opereren. ‘Dit is de keerzijde van strengere regelgeving. Je ziet altijd een verplaatsingseffect. Je drijft een deel van de bedrijven, die voorheen makkelijk te ontdekken waren, het zwarte circuit in. Dat zie je ook bij witwassen: toen de regelgeving strenger werd, ging een gedeelte de onderwereld in.’

Sommige coworking spaces schurken akelig dicht tegen trustdienstverlening aan. Zij beantwoorden de telefoon, scannen de post en sturen deze door. Volgens Schaap, die zelf onderzoek heeft gedaan naar illegale trustdienstverlening, is er ‘ontzettend veel onwetendheid’ over welke diensten officieel tellen als trustdienst en dus vergunningplichtig zijn. ‘Het ontvangen van post is iets passiefs, één op één verbonden aan het adres. Maar het openen en doorsturen daarvan is een secretariële dienst. Dan wordt het, samen met het aanbieden van een adres, vergunningplichtig.’

De Nederlandsche Bank, die toezicht houdt op de trustdienstsector, ging niet in op een interviewverzoek omdat ze geen toezicht houdt op ‘ondergrondse dienstverlening’. In een reactie per mail laat dnb later wel weten een ‘actief handhavingsbeleid’ tegen illegale aanbieders van trustkantoren te hanteren, maar ook voor dnb zijn de grenzen vaag. Voor het verrichten van receptiewerkzaamheden, naast het bieden van een adres, is dan weer géén vergunning nodig. Maar het begrip ‘receptiewerkzaamheden’ is in de wet niet nader gedefinieerd en het ‘enkel doorsturen’ van post kan er ook onder vallen. ‘Dat is moeilijk verder te specificeren of beoordelen zonder de casus te kennen’, stelt een woordvoerder.

Coworking spaces moeten, voordat ze een contract afsluiten met een nieuwe klant, een cliëntenonderzoek doen. Daarbij worden klanten doorgaans onder andere gecheckt op sancties, politically exposed persons en negatieve media. Het Romi Business Center/VirtualOffice24, dat onderdak biedt aan Denkraam, geeft aan dat bij de eigenaar van Denkraam ‘geen resultaat’ werd gevonden. Karin Poel, sales director bij iwg (eigenaar van onder andere Regus, Spaces en The Office Operators), zegt dat iwg een ‘strenge screening’ doet op nieuwe inschrijvingen. Bram van Eggelen, junior leasing manager bij serviced offices Newday Offices, spreekt over een ‘grondige screening’. Een medewerker van Frame Offices, dat locaties heeft in elf plaatsen, stelt telefonisch: ‘Gisteren wilde een Iraans bedrijf zich hier vestigen, dat kwam niet door de check heen.’ hnk (Het Nieuwe Kantoor), dat zelfs een bibliotheek en podcaststudio biedt, zegt: ‘Het komt wel voor dat een partij een ruimte wil huren puur en alleen voor een postbus. Wij werken daar niet aan mee.’

Nederlandse trustkantoren speelden afgelopen jaren vaak een grote rol in het ontwijken van belasting door multinationals en het witwassen van geld door criminelen. Ook waren ze betrokken bij grote corruptiezaken. Voormalig minister van Financiën Wopke Hoekstra liet onderzoeksbureau seo daarom onderzoeken of de sector niet beter helemaal verboden kon worden. seo concludeerde in juli 2022 echter dat een verbod tot een ‘paradoxaal effect’ zou leiden: witwasrisico’s nemen alleen maar verder toe als de dienstverlening in de lommerte gaat zitten.

De huidige financiënminister Sigrid Kaag nam seo conclusie, dat een volledig verbod op de trustsector ‘niet doelmatig’ en ‘niet doeltreffend’ zou zijn, afgelopen najaar over. Om illegale trustdienstverlening tegen te gaan, stelt Kaag dat ze zich nu bovendien ‘in EU-verband’ sterk maakt voor een wettelijke registratieplicht voor adresverleners. Tot die tijd blijven de zzp-plekken in flexkantoren bezet door buitenlandse bedrijven. Dat blijkt ook uit dit onderzoek: bedrijven die vorig jaar na Kaags spoedwet niet meer bij een trustkantoor terecht konden, verplaatsen zich naar een coworking space – van waaruit zij weer goeddeels ongezien kunnen opereren. Zo blijft Nederland facilitator voor schimmige bedrijven en ondergedoken Russen.