Geluk in de wereldgeschiedenis is een hoogst wankelbare zaak. In haar streven naar heil voor iedereen heeft de mensheid in de afgelopen 250 jaar indrukwekkende prestaties geleverd, maar ook veel onheil over zich afgeroepen. En de kans lijkt klein dat de handelende mens van vandaag orde op zaken stelt en de wereldgeschiedenis voor grote tragedies behoedt.

Jan Peter Balkenende is een exponent van het «christelijke» volk, van gelovigen en ongelovigen, een volk met «christelijk» ordegevoel, dat met weerzin aanziet hoe zich in de schaduw van de consumptie- en fun-maatschappij een zorgwekkende demoralisering heeft voltrokken. Als men Balkenende gadeslaat, lijkt het soms of hij zelf niet weet tot welke categorie hij behoort: de gelovige of ongelovige. Een karakterstudie.

Gretta Duisenberg heeft binnen het Nederlandse jodendom scherpe tegenstellingen gecreëerd. Niemand van «de joodse gemeenschap» hoeft ingenomen te zijn met haar optreden, maar wie haar beticht van antisemitisme speelt vals spel.

De gebeurtenissen in 2002 hebben de indruk doen ontstaan dat er in Nederland iets ingrijpend is veranderd. Is die conclusie wel juist? Vindt ze voldoende steun in de feiten? Is de politieke kaart nu werkelijk zo heel anders dan bijvoorbeeld dertig jaar geleden? Een terugblik en een voorzichtig kijkje in de — politieke en sociale — toekomst van Nederland.

Het Nederlandse volk wenst rust; rust in het huisje, autootje, caravannetje en bootje. Men wil geen files, wachtlijsten en asielzoekers. De overheid moet alle problemen oplossen. Dat dit collectieve inzet en offers vereist, is men vergeten.

VVD’er Gerrit Zalm wil de financiën van het publieke bestel drastisch verlagen. «Met twee kanalen kunnen ze ook toe», zegt hij. Milo Anstadt, oud-documentairemaker voor de Vara, heeft enkele adviezen: «Nee, meneer Zalm, gezien de morele malaise in Nederland kunnen zij er niet mee toe.»

Het Westen staat op het punt Irak aan te vallen. Doet het daar verstandig aan? De reactie op Hitlers barbarij was ook al weinig doordacht, net als het besluit in de jaren negentig om Joegoslavië te bombarderen.

Over normen en waarden is de laatste tijd veel gesproken, maar weinig verhelderends gezegd. Daarom onderneemt Milo Anstadt (82) een stoutmoedige poging ons «gedachtegoed» op dat glibberige terrein aan een enigszins systematische analyse te onderwerpen. Na beschouwingen over de moraal, het individu, waardensystemen, de cultuur, macht, de tegenstelling staat-burger, op basis van het denken van Aristoteles, Kant, Marx, en Hegel, concludeert de auteur dat de voortschrijdende verloedering in de huidige «fun civilisation» niet zomaar in de schoenen van de jongere generatie kan worden geschoven. Morele desintegratie is een algemeen verschijnsel. De omvang ervan is de laatste jaren voor de brede massa zo storend geworden dat heimwee is ontstaan naar het oude burgerlijke beschavingsideaal.

Amper is Nederland het zuilenstelsel ontgroeid of er verrijst een nieuwe zuil: de islam. Het moeizame proces van bouwen aan een nieuwe eenheid kan van voren af aan beginnen.