IN DE TIJD dat ik in de hoogste klas van de lagere school zat, volgde ik de eenvoudig onderwezen geschiedenislessen aan de hand van een beduimeld, schaars geïllustreerd boekje. Van de zwart-witplaatjes herinner ik me er geen, op één na. Van de daaronder staande tekst slechts het woord: Westerbork. Treinrails zag ik. In mijn herinnering zonder begin, zonder eind, overwoekerd door dor, taai-geel gras, met her en der een door de wind gestriemde klaproos.

MET HAAR DEBUUT De laatste vrouw (1994) kreeg Rosita Steenbeek meteen grote bekendheid, niet in de laatste plaats doordat ze in deze autobiografische roman haar liefdesverhoudingen beschreef met onder meer Alberto Moravia en Federico Fellini. Hoewel doortrokken van een meeslepend dolce vita is er in De laatste vrouw ook sprake van een steeds groeiende weemoed naarmate de verwijdering van een van de geliefden en de snel op elkaar volgende dood van de andere twee nadert. In die zin tekent Steenbeeks tweede boek, Schimmenrijk, zich al bijna af aan het einde van het eerste.

Negen gesprekken met Nederlanders die erger voorkwamen ..LE Vorig jaar verscheen Om erger te voorkomen, het boek van Nanda van der Zee over de jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het boek lokte felle discussies uit, met name over de rol die de Nederlandse elite in de oorlog speelde en over de gevolgen van de vlucht van koningin Wilhelmina naar Engeland.

Len Dikker werd op 26 maart 1921 in Amsterdam geboren als Len Spier. Zij trouwde in 1942 met Max Dikker en kreeg twee kinderen. Zij werkte als vrijwilliger 35 jaar bij Pro Juventute en woont in Amsterdam. ..LE ‘Wij waren op een gegeven moment ondergedoken in een huis tegenover het Kamp Amersfoort. In die tijd ontsnapten er nog mensen zodat er huiszoekingen in de onmiddellijke omgeving werden gedaan. Het was daar riskant. Al die tijd hebben we de geluiden uit dat kamp moeten aanhoren, dat vreselijke gillen, dat aanhoudende schreeuwen. Het was verschrikkelijk. Overdag vanaf de zolderkamer zagen we ook het strafexerceren: mensen moesten met volle bepakking over de weg kruipen. Je werd gewoon een en al vrees.’

Piet Meerburg werd op 1 september 1919 in De Bilt geboren. Hij is na de oorlog enige malen getrouwd en heeft drie kinderen. Al tijdens de oorlog bereidde hij de oprichting van studentenbioscoop Kriterion voor. Daarna maakte hij carriŠre in het film- en toneelbedrijf. Hij werkt in die branche nu samen met zijn zoon Krijn en woont in Amsterdam. ..LE ‘Hoe armer en eenvoudiger de mensen waren, hoe groter hun bereidheid was om te helpen. Dat heeft mij altijd enorm getroffen. Als je een gezin in Limburg had met tien kinderen, ach ja, dan konden daar nog best twee bij. Wiebenga in Friesland bijvoorbeeld, die had het allerlaagste beroep dat je je in die tijd in Nederland kon voorstellen: het ledigen van de emmers met uitwerpselen. Juist die man heeft altijd onderduikers en kinderen bij zich gehad. Dan werd die ene pot met pap of aardappelen met letterlijk iedereen die daar op dat moment aanwezig was, gedeeld.’

Klaas Dijk werd op 19 februari 1920 in Amsterdam geboren. Hij is in 1947 getrouwd en heeft een zoon. Na de oorlog kwam hij moeilijk aan de slag. Vanaf 1949 maakte hij carriŠre bij verschillende banken, zoals de Nederlands Indische Handelsbank en de Nederlandse Credietbank. Hij ging in 1983 met de VUT en woont in Enschede. ..LE ‘Op een goede dag in 1944 moest ik van de leiding van de LO, de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers, een vergadering bijeenroepen van mijn verzetsgroep. Daar kregen we te horen dat er uit Londen een directief was gekomen, ondertekend door prins Bernhard. We moesten een beginselverklaring ondertekenen waarin stond dat wij op grond van de volgende drie punten verzet hadden gepleegd: uit gehoorzaamheid aan God, uit liefde voor het vaderland en uit trouw aan Oranje.

Hedwig Gisela Teske-Baschwitz werd op 14 maart 1922 in Hamburg geboren. Zij kwam in 1933 naar Nederland. Na de oorlog studeerde zij rechten. Ze trouwde in 1948, hertrouwde na een scheiding en kreeg twee kinderen. Zij werkte later in het notariaat en woont nu in Amstelveen. ..LE ‘Na de oorlog gold ik voor de Nederlandse overheid als vijand. Mijn vader was officieel ausgebÅrgert en dus statenloos. Die kon niet naar Duitsland worden teruggestuurd. Maar mijn moeder en haar kinderen waren Rijksduitsers, dus wij waren fout. We moesten een verblijfsvergunning en een werkvergunning aanvragen. Voor die werkvergunning moest je je melden bij de Vreemdelingenpolitie. Ik weigerde een vergunning aan te vragen voordat de ambtenaar mij daar eerst had bedankt voor mijn verzetswerk. Ik had bewust mijn armband van de Binnenlandse Strijdkrachten om, zodat men kon zien dat ik illegaal werk had gedaan. Toch dreigden ze me op de trein naar Duitsland te zetten. Tot ik zo kwaad werd dat ik uitriep: “Meneer, wat hebt u wel in de oorlog gedaan? Bevelen uitgevoerd? Joden weggehaald?” Die ambtenaar werd zo rood als een biet en ik kreeg die vergunningen als vanzelf thuisgestuurd.’

Politieman Ben Endlich werd op 3 augustus 1916 in Batavia geboren. Hij trouwde in 1941 en kreeg drie kinderen. Na de oorlog heeft hij tot 1976 gewerkt bij de politie in Haarlem, waar hij nog steeds woont. Hij is drager van het verzetsherdenkingskruis. ..LE ‘De Tweede Wereldoorlog was voor de politie een moeilijke tijd. Gelukkig was ik administratief bezig en dat betekende dat ik niet zo in het uitvoerende werk zat. Ik hoefde geen razzia’s te leiden, noch joden op te halen.’

Jan ter Haar is de broer van kinderboekenschrijver Jaap ter Haar en zelf ook schrijver. Hij is op 27 februari 1920 in Hilversum geboren. In 1943 trouwde hij en kreeg vier kinderen. Na de oorlog werkte hij eerst in de familiezaak, een textielgroothandel, daarna, vanaf 1958, bij het Internationaal Wol Secretariaat te Londen. Vanaf 1974 woonde hij in Schotland, waar hij een aantal boeken schreef over zijn oorlogservaringen. Zijn laatste boek, ‘Linden groeien niet in Afrika’, gaat over de apartheid na de apartheid en verscheen in 1997 bij Contact. Hij woont nu in Hilversum. ..LE ‘Eind 1944 - ik was een jaar getrouwd en de eerste baby was net geboren - werd ik benaderd door een nogal stoere man in een leren jack, die ik nog van school kende. Die vertelde: “We gaan in het Gooi een gewestelijke brigade oprichten, bestaande uit nette jongens, die na de oorlog, in geval van opstand of andere onverwachte gebeurtenissen, leiding kunnen geven.” ..LE Aan het hoofd van die brigade stond iemand uit Naarden die ik vagelijk kende en die “Pappie” werd genoemd. Hoewel ik niet veel militaire ervaring had, werd ik tot pelotonscommandant gebombardeerd en kreeg ik plein pouvoir om twintig man te ronselen: oude makkers van school, vrienden uit de hockeyclub of de tennisclub. Op die manier kreeg ik mijn peloton bij elkaar. Hetzelfde gebeurde in Laren, Huizen en Bussum.’

Journaliste en verzetsvrouw Mia van Meurs werd op 28 november 1910 geboren in Rotterdam. Zij trouwde in 1934 en kreeg na de oorlog twee kinderen. Nadat ze gestopt was met haar werk voor Het Parool, werkte ze als publiciste voor vrijwilligersorganisaties en gaf ze bijlessen in de wiskunde. Zij woont in Hilversum. ..LE ‘In ons blad De Blaasbalg noemden wij hem “Goseling, boseling”: minister Goseling van Justitie, die na de Reichskristallnacht in Duitsland tegen de joden de Nederlandse grens gewetenloos voor hen had gesloten. We zijn De Blaasbalg in 1939 begonnen om de mensen te waarschuwen voor de mensonterende toestanden in Duitsland, maar ook om te ageren tegen het inhumane, mensvernederende toelatingsbeleid van Nederland.’

Jack Walvis werd op 11 mei 1937 geboren in Rotterdam. Hij werkte als inspecteur in het verzekeringsbedrijf, trouwde in 1964 en heeft twee kinderen. Hij werd ontslagen aan het eind van de jaren zeventig omdat hij zich te veel met de zaak-Aantjes bemoeide. Hij leeft nu van een bijstandsuitkering, omdat hem, net als zijn ouders, een WUV-uitkering werd geweigerd. ..LE ‘Ik had na de oorlog gerechtigheid willen zien. Dat de foute man, van klein tot groot, bestraft zou worden. Dat de bestolen joodse mensen schadevergoeding zouden krijgen, niet alleen financieel, maar dat zij ook in hun menselijke eer zouden worden hersteld. Dat is nog steeds niet publiekelijk gebeurd.

Jacques Tailleur, die de oorlog in Westerbork overleefde, werd op 9 juli 1923 in Amsterdam geboren. Na de oorlog was hij korte tijd journalist bij De Waarheid. Daarna werkte hij in de textiel. Na zijn huwelijk (twee kinderen) verhuisde hij naar Arnhem, waar hij zich toelegde op de verkoop van bedden. Nadat hij in 1982 zijn zaak overdeed, is hij in Arnhem blijven wonen. ..LE ‘Kamp Westerbork was een grote gemeenschap waar alles net zo toeging als in de gewone maatschappij. Mensen die niets te vertellen hadden, kregen ook daar niets te vertellen. Geld telde er niet, maar wel relaties, dat noemden we vitamine R. Een voorbeeld daarvan was de centrale keuken. Als de vleesboer was gekomen, begon de kok aan al zijn vriendjes stukken vlees uit te delen. Voor de rest van het kamp bleef er niets over. Zo werkte die vitamine R.’

‘Ik had na de oorlog gerechtigheid willen zien. Dat de foute man, van klein tot groot, bestraft zou worden. Dat de bestolen joodse mensen schadevergoeding zouden krijgen, niet alleen financieel, maar dat zij ook in hun menselijke eer zouden worden hersteld. Dat is nog steeds niet publiekelijk gebeurd.

‘In ons blad De Blaasbalg noemden wij hem “Goseling, boseling”: minister Goseling van Justitie, die na de Reichskristallnacht in Duitsland tegen de joden de Nederlandse grens gewetenloos voor hen had gesloten. We zijn De Blaasbalg in 1939 begonnen om de mensen te waarschuwen voor de mensonterende toestanden in Duitsland, maar ook om te ageren tegen het inhumane, mensvernederende toelatingsbeleid van Nederland.’