Historicus Jacques Presser, auteur van het beroemde Ondergang, schreef tijdens zijn onderduik in de oorlog een roman. Het boek, Homo submersus, een ‘indirect egodocument’, wordt pas nu uitgegeven, veertig jaar na Pressers dood.

In 1992 deed schrijver/filmer Philo Bregstein in De Groene Amsterdammer verslag van zijn reis naar Litouwen, waar hij op zoek ging naar de wortels van zijn joodse familie. Onlangs bezocht hij het graf van zijn grootvader in Lissabon en werd hij opnieuw pijnlijk geconfronteerd met de diaspora.

Beiden filmden niet over, maar samen met mensen. Cineast/schrijver Philo Bregstein staat stil bij het overlijden van zijn collega en geestverwant Johan van der Keuken.

IK ONTMOETTE Léon Poliakov voor het eerst in 1989. Hij was op dat moment 79 jaar oud, maar nog zeer actief. Hij woonde in een eenvoudige flat in een buitenwijk van Parijs. In zijn kleine werkkamer viel me een halve plank op die gevuld was met de verzamelde werken van Freud, allemaal in het Duits. Als historicus was hij ooit een pionier in het hanteren van Freuds methodiek om wat in onze samenleving verdrongen was, naar boven te halen. Later zou hij zich van die zogenaamde ‘psycho-history’ distantiëren.

In zijn biografie van Otto Klemperer gaat Peter Heyworth uitvoerig in op de stormachtige relatie tussen de fameuze dirigent en het Concertgebouworkest. Twee orkestleden uit die tijd, Flothuis en Heuwekemeijer, lazen de biografie en vertrouwden hun commentaar toe aan Philo Bregstein, die indertijd de concerten bijwoonde en een film over Klemperer maakte. Peter Heyworth, Otto Klemperer: His Life and Times, Cambridge University Press, deel 1 (1983) en deel 2 (1996). IN JULI 1946 dirigeerde Klemperer het Concertgebouworkest voor het eerst weer sinds 1929. Hij was net terug in Europa, na een jarenlang verblijf in de Verenigde Staten, waar hij als jood uit nazi-Duitsland heen was gevlucht. Piet Heuwekemeijer, toen orkestlid en later directeur van het orkest: ‘Ik herinner me nog dat hij tijdens een repetitie samen met een collega-dirigent binnenkwam. Er ging zo'n elektriserende werking van de persoon uit dat het hele orkest als het ware naar die man werd toegetrokken. En die ervaring werd in de daarop volgende dagen bevestigd toen hij, op een op z'n zachtst gezegd onorthodoxe manier, voor het orkest ging staan om te laten merken hoe hij de Eerste Symfonie van Brahms wilde laten horen. Er werd meteen met een spons over een heleboel traditionele zaken heen geveegd. Het was een openbaring om de symfonie teruggebracht te zien tot het zuivere notenbeeld - geen zwellertjes, geen vibrati, alleen de noten.

DE FRANS-RUSSISCHE joodse historicus Poliakov is bekend om zijn vierdelige standaardwerk over de geschiedenis van het antisemitisme. In 1994 verscheen Histoire de l'antisemitisme 1945-1993, sous la direction de Leon Poliakov (Ed. du Seuil). Ik schreef voor dit naoorlogse vervolgdeel een hoofdstuk over Nederland, dat De Groene Amsterdammer publiceerde op 20 april 1994.

Deze tekst is een aangepaste versie van Philo Bregstein, ‘Le paradoxe neerlandais’, in: Histoire de l'antisemitisme 1945-1993, onderredactie van Leon Poliakov, Editions de Seuil, 1994. Vertaling uit het Frans: Anne Pek. Nederlanders zijn, schrijft Leon Poliakov in'Histoire de l'antisemitisme’, het toonbeeld van ‘goed nabuurschap met de joden’. Dat daar wel wat op valt af te dingen, blijkt uit de bijdrage van Philo Bregstein in hetzelfde boek. Hadden de Nederlanders de joden tijdens de oorlog al weinig te bieden, vanaf de bevrijding tot op de dag van vandaag volgde het ene antisemitische incident op het andere. De weinig verheffende geschiedenis van het naoorlogse antisemitisme in Nederland. Nederland is, wat het naoorlogse antisemitisme betreft, een land vol tegenstrijdigheden. Enerzijds lijkt antisemitisme hier gewoon niet te bestaan.In geen Westeuropees land heeft men bijvoorbeeld zo krachtig positie gekozen voor Israel als in Nederland. Anderzijds hebben de antizionistische campagnes sinds de jaren zeventig in Nederland een kwaadaardiger wending genomen dan elders in West-Europa, met uitzondering dan van het voormalige West-Duitsland.Dit antizionisme, soms verwoord door bekende en gerespecteerde persoonlijkheden, gleed regelmatig af naar onversneden antisemitisme.